As ruínas de Europa
«O mundo é como a impresión deixada pola narración dunha historia»
Yoga Vasishtha.
Para media España, cando queremos ir ver unha peza de percorrido internacional, é obrigado mirar cara a Madrid e Barcelona ou, se acaso, a Sevilla, Valencia, Bilbao. No caso de Galiza, temos a fortuna de lindar cun país que ofrece unha enorme cantidade e variedade de oferta teatral ben preto. Así, podemos atopar eses mesmos espectáculos de renome nos palcos de Porto ou Lisboa aos que se cadra non lles prestamos a debida atención. Con isto quero preguntar, a quen corresponda, cando Galiza vai ofrecer unha maior variedade internacional na súa oferta cultural teatral.
Un destes espectáculos é, sen dúbida, Transverse Orientation de Dimitris Papaioannou, unha produción do Onassis Stegi, onde fará a súa estrea oficial este mesmo Nadal, logo de verse adiada pola problemática COVID-19. Mentres tanto, temos a sorte de poder asistir á xira de pre-estrea desta proposta de dimensións e potencias míticas, para a que unha pléiade de teatros e festivais internacionais colaboraron na súa produción, acadando así a oportunidade de programala nos seus calendarios.
Dimitris Papaioannou (Atenas, 1964)é un creador escénico cuxos primeiros pasos foron as artes plásticas e o cómic, de onde pasou á creación escénica nos anos 80. É principalmente recoñecido como creador de espectáculos coreográficos e de teatro físico como Medea (1993), Nowhere (2009), Primal Matter (2012) ou Still Life (2014), ademais da posta en escena das cerimonias inaugurais das Olimpíadas de Atenas (2004) e dos Xogos Europeos de Bakú (2015).
O traballo de Papaioannou está embebido de fortes influencias: os mitos gregos (que el reinterpreta e actualiza), a inspiración das artes clásicas (especialmente pintura, escultura e arquitectura) e as composicións (ou descomposicións) corporais, coas que aparece unha nova ficisidade.
Así acontece en Transverse Orientation, na que o director fala, como Matarile, do que son as ruínas de Europa. Durante a hora e 45 minutos que dura o espectáculo, asistimos a un eterno bucle no que o Home (atendendo ao antropocentrismo da cultura europea) tropeza ao longo dos séculos, unha e outra vez coa mesma pedra, converténdose esta, se cadra, nunha condena (como anda a revisar Papaioannou agora mesmo co seu Sisyphus Trans Form).
Un Home que non sabe que facer consigo mesmo, que non sabe cara a onde ir e, polo tanto, perdeu a orientación, como apreciamos na escena da construción dun muro interminábel, que tanto poden ser as murallas de Tebas como os infindos muros que constrúe a sociedade actual, tentando poñerlle límites á vida.
Aparece así unha forte impregnación filosófica na peza: o Home que perde o camiño, e somos quen de ver como o mesmo acontece nos tempos megalíticos, na cultura clásica grega, na actualidade e, mesmo, no futuro. Se cadra o erro sexa querer saber cara a onde imos, o que nos leva a fixarnos en ídolos que desvían os nosos pasos de onde realmente están.
Esta orientación transversal, revirada, que temos a sociedade de hoxe é a mesma que leva a avelaíña cando se sente atraída por un feixe de luz. Somos nós, tamén, avelaíñas que poñemos no exterior toda a nosa mirada, perdendo as referencias internas, convertidos en monicreques, manexados por fíos interesados e multinacionais, que fan dos “Homes” unha sombra do que foron.
O celme de Europa está no touro. Ligadas á gandería, á agricultura, as primeiras civilizacións puxeron ao touro no centro dos seus panteóns. A nosa relación con este animal mítico fala da nosa evolución como sociedade. Por iso, Papaioannou pon a un touro en escena. Cun corpo exquisitamente expresivo, movido por todo o equipo de baile, o touro amosa en escena o poder mítico transferido á humanidade a través da doma, do xogo, do risco, da relación.
O mesmo Gandhi afirmou que “a grandeza dunha nación e o seu progreso moral poden ser xulgados pola forma na que trata aos seus animais”. Non podemos falar moi alto en España, onde a relación home-animal foi pervertida ata convertela nas touradas. Mais Papaioannou, consciente do perdidos que andamos, fálanos dun xeito universal, utilizando o mito. Así o touro leva a Europa dende Asia ata un continente ata entón sen nome. Así Teseo mata ao minotauro, exemplo do que o home podería chegar a ser. Así o labirinto, a castración do home.
Como lembra Roberto Calasso no seu ensaio “As vodas de Cadmo e Harmonía”, o outro celme de Europa está na auga. Así aparece reflectido na peza, nas moitas ocasións nas que a auga é protagonista ou acompañamento necesario. A figura dunha muller vertendo auga lembra ás danaides, as mulleres que levaron a auga a Europa dende Exipto, grazas ao seu sacrificio. Auga que se verte mais non se perde, e que acaba desembocando nunha badía onde o Home, por fin, pode sentar a descansar. Para volver a comezar.
A composición de Papaioannou faise a través de imaxes, cadros que lembran ás pinturas barrocas de Rubens, ás esculturas de Bernini, aos claroscuros de Caravaggio e onde xs bailarinxs fican detidxs por microsegundos, conscientes da plasticidade do momento. Así vemos o nacemento de Venus, Europa ao lombo do touro, ou o nacemento da humanidade dunha nai primixenia feita de arxila que non é outra cousa que a Terra.
Outras composicións típicas do creador grego son as figuras compostas. Feitas a cachos de corpos, deforman as dimensións humanas, creando marionetas ou monstros, animais míticos que semellan saídos dunha táboa de O Bosco.
Todo isto, ofrecido dentro dun espazo que semella un edificio decadente, onde mesmo a luz fala de miseria, que cambia tanto grazas ao uso da iluminación como ao mesmo manexo da escenografía, sorpresa final incluída. A milimétrica composición de Papaioannou fai que as transicións, coreografadas ata o mínimo, sexan transparentes aínda que estean feitas á vista. Así, aparecen figuras da nada, xogando á ilusión cun tremendo efectismo, mesmo no uso dun foco manipulado por un bailarín que cega ao patio de butacas para facer logo aparecer unha nova composición. A maxia feita espectáculo.
O impacto visual pervive e mesmo prevalece sobre toda a superposición de significantes. Papaioannou utiliza con mestría os símbolos e, mesmo así, o impacto maior é a plástica, a obra de arte viva que se ofrece ante nós con xenerosidade orxiástica.
