O sábado 14 de outubro asistín á penúltima xornada do FIMP’23, o Festival Internacional de Marionetas do Porto (Portugal) e puiden gozar de catro espectáculos moi diferentes que combinaban poéticas obxectuais, das cales o monicreque, como o concibimos tradicionalmente, é só unha parte mínima, a do boneco, máis ou menos antropomórfico, que actúa como metáfora da persoa, ao igual que as convencións xerais da ficción no teatro dramático.
O 14 de outubro de 2023 asistín a catro propostas que combinaban a poética de obxectos desde unha concepción posdramática afastada da representación dunha historia, aínda que en dúas delas: El Mar. Visión de unos niños que no lo han visto nunca, de Xavier Bobés. & Alberto Conejero (Cataluña), e Polaroid de Mecanika (Francia), de xeitos moi diferentes, próximos ao xénero documental ou reportaxe, acaban contándonos, sen representarnos, unha historia.
En El Mar. Visión de unos niños que no lo han visto nunca, de Xavier Bobés & Alberto Conejero, que estivo no Teatro Carlos Alberto do Teatro Nacional São João do Porto, combínase a poética de obxectos co “live cinema”, nunha montaxe audiovisual en directo de materiais documentais sobre a historia do mestre novo catalán Antoni Benaiges, nos seus primeiros anos de docencia na escola rural de Bañuelos de Bureba en Burgos, a aparición da sublevación fascista do 36 e o seu fusilamento.
Xavier Bobés e Sergi Torrecilla, no escenario, xogan con estes materiais documentais, entre os que se atopan fotografías do mestre e dos alumnos desa escola rural, de 1934 a 1936; libros da época; unha pequena máquina de impresión, que tamén parece datar daquela, coa que o profesor animaba aos seus alumnos a escribir e facer un xornal; un tocadiscos, que fai de gramófono, no que lles poñía música; mesas rústicas de madeira, que lembran as que podía haber naquela escola rural; unha pequena maqueta da aldea, etc. Xogando con todos eses obxectos diversos e con cámaras, sen cuarta parede, mirándonos directamente, transmítennos esa historia apaixonante, na que teatro e educación comparten a utopía de construír unha sociedade mellor, como indican as primeiras palabras de Marina Garcés, quen abren o espectáculo.
Un dos actores representa ao mestre Benaiges, mentres nos conta a súa historia, ás veces en primeira persoa, dirixíndose a outros personaxes ausentes, como os seus alumnos, a súa nai ou un amigo, situándoos no público, onde asumimos e comprendemos con empatía a historia. Pero, ao mesmo tempo, ese mesmo actor, en complicidade co seu colega, manipula e activa todos aqueles obxectos e aparellos escénicos diversos, que non son o que normalmente entendemos por títeres, senón obxectos que evocan ou dan testemuño e unha carta de veracidade ao crebacabezas desta historia. A empatía non se crea cun personaxe dramático nin coa representación da historia, senón coa propia historia narrada a través de obxectos e palabras.
En Polaroid, de Mecanika (Paulo Duarte, na creación e interpretación. Caroline Masini, no texto e dramaturxia), que puidemos ver no escenario do Gran Auditorio do Teatro Rivoli do Teatro Municipal do Porto (TMP), tamén nos traslada unha historia, a dos pais do propio Paulo Duarte, un portugués emigrante en Francia, conectando tamén unha zona rural portuguesa, a do pai labrego, co momento final do Estado Novo (a Ditadura) e a Revolução dos Cravos, o 25 de abril de 1974. Pero aquí a narración é máis difusa, tende máis ao poema visual que á historia, e deléitase cos propios inventos escénicos: pantallas brancas montadas sobre poleas que soben e baixan manualmente á vista do público, unha pantalla máis grande ao fondo, o chan tamén como pantalla e, a ambos os dous lados, mesas para argallar o son e a imaxe en directo. A obra con figuras e siluetas debuxadas, colocadas no escenario e proxectadas nunha das pantallas verticais, que se pintan sobre unha das mesas; o xogo de luces e cores; o emprego tamén de fotografías dun álbum familiar, combinadas con debuxos en branco e negro; e unha voz en off, que nos conta, tamén de forma fragmentaria, como en pequenos refachos, esa historia que, dende o particular, ascende ao universal.
O público, aquí, dende as bancadas instaladas no escenario, comparte o xogo cos artistas que están a operar no escenario e dende os mandos de luz, son, etc. Observamos e, estimulados pola artesanía e a acción destes aparellos, gozamos dunha historia aberta que tamén, como a de Antoni Benaiges en El Mar […], fainos conscientes de que a liberdade e a autorrealización das persoas son bens que hai que coidar, pola súa vulnerabilidade ante intereses espurios, fanatismo e perigos como o do fascismo.
A casa e a soidade, como metáfora lúdica, para persoas a partir dos 3 anos, foi a proposta que a Compañía Simone de Jong (Amsterdam) nos ofreceu en Hermit (Ermitaño), no Café Teatro do Teatro Campo Alegre do TMP. Un xoguete teatral formado por un cubo cheo de sorpresas, no que actúa Koen Van Der Heijden.
Grazas ás diferentes portas e fiestras dese cubo, a través de dispositivos luminosos de dentro e de fóra, así como varios interruptores de timbre, Van Der Heijden permítenos ver e escoitar pequenas partes que nos invitan a imaxinar o resto, a completar o que falta. Un dos praceres humanos máis remotos, que xa está presente dende a infancia. Vemos un nariz saíndo por unha pequena fiestra e queremos ver a cara á que pertence ese nariz que, de súpeto, parece un personaxe autónomo. Vemos un dedo pequeno asomando por outra fiestra, e pásanos algo parecido. Pero, o mellor é cando, simultaneamente, aparecen distintas partes do corpo, como personaxes autónomos, asomando polas portas e fiestras dese pequeno cubo, nunha distribución imposible ou fantástica que desafía a nosa lóxica compositiva. Ou cando, a través de sombras chinesas, as siluetas de accións ou partes do corpo invitan a observar unha perspectiva case fantástica do que pode haber dentro.
As nenas e nenos, moi novos, nas bancadas, reaccionan a estas sorpresas dun xeito espontáneo, así como os adultos, neste caso, desfrutamos do espectáculo e das reaccións do público máis novo, tan contaxiosas como simpáticas.
A timidez do “personaxe” que se agocha nesa casiña cúbica de pouco máis dun metro cadrado, facilita que as nenas e nenos non se sintan intimidados, senón que, pola contra, están ansiosos de que o actor saia da casa ou que os invite a entrar nela. E iso é o que vai facer Van Der Heijden, cun dos nenos que está sentado na primeira fila, invitándoo, aos poucos, a premer un dos timbres da casa, ata que abre a porta e o invita a entrar. O traballo remata invitando á casa e saíndo dela para compartir. Ao final colócase no escenario outra casiña de madeira chea de interruptores de diferentes cores e tamaños, para que todas as nenas e nenos desfruten do que tanto nos gustaba de crianzas: tocar o timbre.
A proposta máis radical, en canto á interacción cos obxectos e dispositivos escénicos de acción, dentro desa xornada do 14 de outubro no FIMP’23 foi, sen dúbida, O Público e a Multidão de Joclécio Azevedo(Brasil/Portugal), realizada no Auditorio do Teatro Campo Alegre do TMP.
Aquí non se activa ningunha das convencións teatrais dirixidas a unha posible narración ou historia. A dramaturxia e o espectáculo intégranos como público diverso e convértenos, ao mesmo tempo que somos receptores, en obxecto de acción dentro del. O máis abraiante é que nos converte nun elemento máis dentro desa dramaturxia sen pedirnos nada explicitamente, sen que teñamos que participar nin expoñernos.
Somos convidados a entrar no escenario, que está pechado respecto á platea. Nesta “Black Box” escénica compartimos espazo cos intérpretes: Mafalda Banquart, Joclécio Azevedo e Pedro Augusto, e cunha serie de obxectos e aparellos distribuídos polo escenario como nunha instalación plástica. Tubos metálicos, de distintos tamaños, unha escaleira cunha cadeira de vixilancia na parte superior, como as que usan os socorristas nas praias, unha planta (creo que de bambú), uns ventiladores, micrófonos, uns grades cos asentos que están baleiros, valados de obras, unha barra fluorescente, un pneumático, etc. comparten o lugar connosco.
Pouco a pouco, os actores e actriz, que non son en absoluto diferentes a nós, móvense, activan e interactúan con eses elementos, producindo accións sonoras e obxectuais que nunca utilizan prosopopeas nin personificacións, que respectan a natureza e a materialidade dos propios obxectos para explorar a súa rendibilidade cinética, sonora, plástica e musical. Tamén escoitamos como anuncian posibles inicios do espectáculo, mentres realizan outras accións. De súpeto, nese xogo, xorden imaxes fermosas, moi evocadoras e emocionantes, como cando Joclécio manipula un montón de cintas magnéticas, das que estaban en rolos de película ou servían de soporte para as gravacións sonoras, e remata por colocalas enriba del, para converterse nun ser amorfo, que sobe á cadeira de vixilancia no alto das escaleiras. Entón actívase un gran ventilador e todas esas cintas tremen como as ondas do mar aberto nunha praia salvaxe.
Entre algunhas accións e elementos podemos establecer relacións libres, non xerarquizadas nin conducentes a unha historia, por exemplo, esa evocación do mar, a praia, e a proxección sobre un lenzo branco, pendurado nun valado de construción, que separa o escenario da platea do público, cando se abre o pano e, despois de observar esa platea, pasamos a ocupala, como público.
Ou entre os valos propios da obra, que separan o escenario da platea, nun posible metadiscurso performativo sobre a dramaturxia da produción e a da recepción, ou dito doutro xeito, sobre a teoría da creación escénica e a idea do que é ou significa o público, o seu lugar e a súa participación na creación. Isto, ademais, acompáñase e compleméntase cunhas breves reflexións sobre o público, que podemos ler proxectadas nese lenzo no que antes vimos as ondas do mar. Un curioso contraste entre o salvaxe, o natural e a complexidade teórico-filosófica que pode mostrar o acto teatral aínda que estea liberado de narrar ou contar unha historia, aínda que estea liberado da mímese dramática e prescinda do espello.
O público aquí está dentro e fóra do dispositivo escénico e da dramaturxia, sen imposicións. Formamos parte dunha paisaxe que esperta a nosa curiosidade, que nos mantén atentos, que, ás veces, nos sorprende, que nos gusta, que nos fai pensar. Escoitamos os obxectos de forma integral, non só polos efectos sonoros que fan os actores e a actriz, sentimos que non son elementos secundarios con respecto ao factor humano, compartimos con eles o xogo que se está a desenvolver coma se non fosen escritos nin partiturizados, aínda que sabemos e sentimos que hai unha dramaturxia e un sentido en todo isto.
Dalgunha maneira atreveríame a afirmar que O Público e a Multidão de Joclécio Azevedo amosa, empiricamente, que non fai falta ningunha escusa, nin historia ningunha para encontrarnos. E que o encontro pode xerar, por si só, formas de organización e de ser das que podemos gozar e aprender algo sobre nós mesmos.
