Entrar nunha instalación como quen fai unha performance, nunha acción paralela á que a propia instalación de António Gonçalves apunta, nesas imaxes das imaxes de performances históricas que actúan sobre o corpo de António a finais dos 90 para tornalo imaxe. Alí entramos e performamos, experimentando como o corpo se fai imaxe. O artista portugués António Gonçalves realizara como exercicio-performance, cando aínda era estudante de Belas Artes, a proxección de imaxes de performances de Marina Abramovic, Chris Burden, Orlan e Hermann Nitsch, sobre o seu corpo, fotografando esa superposición-citación. Na décima edición do festival Escenas do Cambio (EDC10) da Cidade da Cultura, a convite da súa directora artística, Kirenia Martínez Acosta, António Gonçalves volve a mirar cara a aquela experiencia iniciática, transformándoa nunha instalación, titulada Corpo que se fai imaxe, coa que se inaugurou EDC10. Entramos nela, as persoas do Comando Dramatúrxico, e, en complicidade coa obra do artista portugués, desfrutámola xogando a fotografar, nós tamén, a proxección das imaxes de Gonçalves nas que, á súa vez, se proxectan imaxes das performances dos artistas antes citados. Velaí o bucle infinito de citas e mutacións que compón as identidades, como nun poliedro de incontables caras. Esa é, quizais, a cerna da identidade, do ser, porque, ao fin e ao cabo, que é o ser se non unha imaxe que contén outras imaxes, nunha performance que ocupa as nosas vidas?
Así, as persoas do Comando Dramatúrxico do festival, sen facer ruído, actúan e ese actuar pode servir de exemplo, de incitación ou de convite, para quen queira, porque o mellor exemplo sempre é o de quen fai, o dos actos, e porque a mellor incitación non é a de quen nos manda ou ordena facer algo, senón a de quen nos convida ou suxire.
Do mesmo xeito, á saída da White Box (caixa branca) da instalación, a uns metros, unha roda de cadeiras e algunhas persoas do Comando Dramatúrxico, temos nas mans Língua Bífida. Ensaio sobre Ecce Corpus, uma performance de António Gonçalves, o diálogo teórico-filosófico sobre arte, imaxe, corpo e performance de Pedro Eiras, en base á obra de Gonçalves. Para quen se queira aproximar, nós compartimos a lectura de algúns fragmentos do libro que complementan e expanden a experiencia da instalación. E alí, en roda, compartimos tamén momentos para falar con outras persoas coas que coincidimos grazas ao festival, para nos coñecer un pouco, nunha comuñón sinxela e desenfadada, exenta de pompa, propiciada pola afección e a afectación das artes.
O bucle que se performa (actúa) no corpo que se fai imaxe é paralelo tamén á meditación musical que eu experimentei, e non debín de ser o único, a xulgar por todas as persoas que camiñaban arredor do Gallaecia Ensemble Barroco, mentres nos hipnotizaban en Calidoscopio, interpretando In C (1965), a partitura minimalista de Terry Riley. Acontecía isto, ademais, porque se trataba dunha interpretación con instrumentos antigos de feitura e sons moi exóticos para os nosos ollos e ouvidos, como o serpentón, o corneto e a trompa natural, o traverso, o oboe ou a zanfona barrocos. Unha procesión de espectadoras e espectadores, cos infiltrados do Comando Dramatúrxico polo medio, a experimentar o movemento calidoscópico do son no movemento corporal do camiñar arredor, de xeito circular. E nesa circulación sentir como, por momentos, entramos noutras dimensións máxicas e observar como, xuntas/os e en movemento, as sensacións e as vivencias se potencian.
Elsa, membro do Comando Dramatúrxico, logo de acompañar nalgúns ensaios a Andrés Corchero e a Oguri, en My Neighbor Sky, coñecedora como é da práctica e da filosofía do Body Weather (unha evolución da danza Butho, iniciada por Min Tanaka no Xapón, que amplifica a escoita e a conexión con todo o que nos rodea, e das que Corchero e Oguri son mestres), ofrece unha práctica de Body Weather a quen se queira achegar. E alí vexo a un grupo de xente moi concentrada, desfrutando desa experiencia que, sen dúbida, espertou maior sensibilidade á hora de asistir á prodixiosa peza de Corchero e Oguri, My Neighbor Sky, que se puido ver en EDC10 e na que a choiva e o vento dese fin de semana, do 3 ao 5 de maio, parecían, tal cal, actores fundamentais da proposta, dándolle aínda máis pulo e beleza. Tamén, sutilmente, seguro que potenciou a recepción de Millo vello de Ay, Cariño, de Cris Vilariño e Diego M. Buceta, na que a conexión coa terra, coa natureza e cos seus tempos, constitúen o miolo, logo de teren traballado coa mirada externa de Corchero.
Juan, do Comando, en complicidade con Raquel Ponce, acompaña Sed, unha proposta na que papeis, cartóns, e accións caligráficas se converten nun espectáculo que nos fai recuperar o sorriso de cando eramos crianzas, ao mesmo tempo que nos sorprende e nos fai pensar, desde esa artesanía dos materiais pobres, que nos aproxima, e que, pola arte de Raquel, se eleva estimulando a nosa imaxinación e facéndonos ver escenas incribles. Ademais, a proposta de Raquel tamén implica un moverse polo espazo, seguindo as súas accións en diferentes escenarios dentro do lugar no que intervén. Todo flúe, grazas, en parte, a eses infiltrados do Comando Dramatúrxico que facilitan coa máxima sutileza as dinámicas que propoñen os artistas. Sen pedir nada, sen mandar nada, sen dar a nota.
Juan, ao día seguinte, convida, a quen queira, a visitar de novo o espazo de Sed de Raquel Ponce e a actuar con cartóns, papeis, rotuladores e cinta adhesiva, xerando, en paralelo, un diálogo coa peza de Raquel, a partir de palabras que comezan por “DES”. E alí me achego e vexo outro grupo de xente concentrada, desfrutando de facer arte no contexto artístico xerado por Raquel e propiciado por Juan.
Lembro tamén a roda que fixemos unha manchea de espectadoras/es, no xardín literario, diante da cancela que dá acceso ao túnel da Galería de Servizos, cando Joana, do Comando Dramatúrxico, nos ofreceu unha sesión de exercicios ióguicos de respiración e enerxización, que colaboraban nunha maior apertura sensible, antes de entrar na impresionante Blondi de David Loira. Antes diso, Joana falara con David e concordaran en ofrecer, para quen quixese, no impasse de espera antes de entrar ao espectáculo, algunha práctica relacionada co ioga, porque na propia peza hai unha apelación, por veces irónica, a unha postura do ioga, así como as instrucións, en bucle, para a súa correcta execución. Todo iso, na peza de Loira, ligado á denuncia da violencia contra o diferente, contra o homosexual, especialmente nos réximes ditatoriais, que se ocupan da vida íntima e sexual das persoas, como foi o exemplo macabro do nazismo.
Sen dúbida, aquelas respiracións e auto-masaxes faciais, así como os movementos enérxicos vocais e de brazos, guiados por Joana, antes de entrar ver Blondi, foron un alivio importante antes da impresionante experiencia que nos brindaría Loira. Un poñernos a disposición da potencia artística que ía estourar na peza de Blondi e, ademais, outra vez, un sentirnos xuntas/s e partícipes, dun xeito sutil, sen que ninguén nos mandase nin nos dixese o que tiñamos que facer nin o que tiñamos que pensar. Porque os teatros e as artes escénicas non son o lugar para que ninguén nos dea leccións, nin para que nos digan o que temos que facer nin o que temos que pensar. Todo o contrario, debería ser un espazo para espertar, para adquirir unha mirada crítica e emancipada, a través da emoción e da comunidade na arte.
É curioso como, ao lado dos momentos máis plásticos e impresionantes dun espectáculo, tamén se fixan no noso recordo eses pequenos xestos, miradas e encontros que non pertencen aos espectáculos. Os que se dan antes e despois, neses momentos de pasaxe, que resultan claves para a experiencia artística: como entramos e como saímos, quen nos rodea, como é o lugar e que é o que acontece ou pode acontecer antes e despois. Antes, no lugar da expectativa, na tensión da espera. Despois, no lugar do eco, na transición cara á dixestión do que acabamos de ver. Aí é onde o Comando Dramatúrxico tentou xerar espazos especiais, para quen quixese, para quen estivese dispoñible ou o necesitase.
Igual que ofreceu artigos, imaxes, clips de vídeo, entrevistas con artistas, publicacións diversas e comunicacións a través das redes sociais, sobre todo coa sabedoría dixital e a sensibilidade de Pedro e Diana. Un exercicio que expande e amplifica o que alí aconteceu.
Do mesmo xeito, lembro a Iván, tamén do Comando Dramatúrxico, rodeado de persoas, antes de entrar a ver Dual de Álvaro Murillo e Artomático e no intervalo antes de Let Sleeping Dogs Lie de Laura Aris, propoñéndolles unha reflexión que chamou “Mover a dor”. Lembro, outra vez, un grupo de xente concentrada, atenta, mentres Iván reflexionaba sobre a dor e lles propoñía pensaren, cadaquén, nalgo relacionado, nunha parte do corpo doente, por exemplo. Eu só sei que iso fíxome vivir máis intensamente e plenamente o esconxuro, a través da danza e do son, cos que Murillo e Artomático parecen liberar eses puntos de dor no corpo. Non de balde, Álvaro vén de presentar unha tese doutoral sobre os beneficios da danza creativa nas mulleres que sofren fibromialxia. É curioso como o seu zapateado de raíz flamenca, cruzado con movementos sostidos como o “quejío”, a expresión máis profunda do “cante jondo” e, de repente, axitados, ao mesmo tempo que soan, igual que soan os axóuxeres, os tubos de metal e outros dispositivos sonoros de Artomático, nos fan soltar nós. Igualmente, tamén foi curioso o xeito no que as cicatrices e o tempo se transmutan nunha impresionante e fermosísima proposta artística na peza de Laura Aris. Aquelas palabras de Iván antes e entre estas dúas pezas foron “a cereija no topo do bolo”, foron a guinda, así, sen estridencias nin protagonismos, desde a complicidade cos artistas, estendéndoa ás espectadoras e espectadores que o quixeron, que se deron ese tempo pequeno para escoitar, para deterse un pouco e pensar.
Tamén lembro a conversa de todo o Comando Dramatúrxico coas persoas que quixeron estar alí, establecendo nexos e propiciando unha experiencia de reflexión que, ao mesmo tempo, colaborase en dar unha dimensión máis fonda e cálida á experiencia de EDC10, como unha peza feita de múltiples pezas relacionadas a diversos niveis. Descubrir xuntas/os esas relacións muda a vivencia de EDC10 e, en consecuencia, tamén nos muda a nós.
Nesa conversa, Iván propuxo tamén outro xogo relacionado co propio título do festival, dándonos uns papeliños e un lapis para que cadaquén pensase e escribise un desexo de cambio. Ao final da conversa fomos convidados a deixar aquelas tarxetas cos desexos na parede do Museo do Gaiás, ao lado do espazo de reunión e traballo do Comando Dramatúrxico. Uns desexos de cambio cos que elaboramos unha colaxe que dá azos e que nos fai sentir que o mundo pode ser mellor.
Durante os tres días que durou EDC10, ademais de todo o que aprendemos e desfrutamos coas dúas conversas pos-espectáculo, con Gallaecia Ensemble Barroco, despois de Calidoscopio, e con La Intrusa, despois da súa exuberante Prusik, compartida con creadoras e bailarinas galegas, tamén nos fomos achegando a espectadoras e espectadores, antes e despois dos espectáculos, cando sentimos que ese achegamento non era intrusivo nin invasivo, senón acollido con ledicia, para falar. Deste xeito, gardamos medio cento de gravacións de voz nas que moitas persoas quixeron compartir as súa expectativas e as súas impresións. Un material moi valioso para que fique un relato daqueles días feito de moitos relatos. Un dar voz e un propiciar o feito de mirarnos aos ollos e falarmos sobre as artes a partir das expectativas e das experiencias de EDC10, que, pos suposto, foron moito máis do que eu consigo describir aquí.
En resume, se é que se pode sintetizar todo isto: un recuperar na práctica, no espazo e no tempo, o espírito de encontro e comunidade, sen o cal as artes vivas fican medio mortas ou convertidas en simples produtos na cadea funxible do consumo individual.
