Bailar para ser libres
“Hay que aprender a confiar en la tempestad.
Es necesario llegar al núcleo, a la esencia del conflicto,
para poder conocer y elegir con libertad.
Y para ello, hay que ir al fondo del océano,
ahogarse y volver a flotar.
De otro modo, no se resuelve nada.”
La locura lo cura, Guillermo Borja.
Se por unha banda é certo que estamos a vivir hoxe nun tempo onde o “politicamente correcto”, estirado coma unha goma de mascar, lévanos a terreos movedizos onde manda máis a imaxe e a pose que o sentido común, tamén é certo que nestas últimas décadas asistimos a unha revisión ampla de conceptos, que ata o de agora dábamos por sentados, e que nos axuda a decatarnos de que podiamos estar a agredir a persoas e colectivos sen sequera sabelo.
Isto, sen dúbida, é en parte grazas á irrupción do feminismo e á inclusión das súas teorías dentro das esferas política, social e filosófica, aportando un punto de vista que non é alleo á empatía e á emoción, como é o racionalismo desconectado do heteropatriarcado dominante.
Así, hoxe en día podemos falar de violencia de xénero, de linguaxe inclusiva, de novas sexualidades (novas só para quen nunca quixo saber delas) ou do respecto preciso para as persoas con capacidades diversas. Neste senso, cabe destacar a nova mirada cara ás enfermidades e/ou trastornos mentais, ata o de agora marxinados por facer dos suxeitos entes “diferentes” á “normalidade” imperante.
As enfermidades mentais foron (e son) un mundo tan descoñecido como fascinante para os seres humanos. Dende a antigüidade, as persoas vítimas dalgún destes trastornos eran tidas por especialmente achegadas á divindade, fose polas súas singulares capacidades (entrar en transo, ver visións, escoitar voces…), fose por consideralas posuídas por deuses ou espíritos.
Coa chegada do pensamento racional da revolución francesa e, especialmente, os valores conservadores da sociedade vitoriana da revolución industrial, os padecementos mentais comezaron a ser considerados perigosos e consecuentemente afastados da convivencia diaria.
Mais ese afastamento, que se traduciu por unha banda en medo cara estxs doentes e en tratamentos dunha crueldade severísima (illamento, ataduras, baños de frío e calor extremos, electroshocks, lobotomías…), converteuse pola outra nunha curiosidade crecente e mesmo en espectáculo.
Será neses tempos que chegará a estar de moda que as persoas de clases sociais podentes vaian visitar ás reclusas da Salpêtrière de París, co ánimo de estremecerse ante os seus comportamentos tan pouco naturais (e especialmente os lascivos, digamos tamén), e que mesmo se cheguen a organizar veladas teatrais coas enfermas como protagonistas. Con todo, este traballo tan cuestionábel será a porta aberta para as novas investigacións sobre o histerismo, que á súa vez serán a base para a teoría psicoanalítica de Sigmund Freud e as conseguintes correntes humanistas da psicoloxía, que axudarán a ir despatoloxizando cada vez máis as enfermidades mentais como algo marxinal.
Este é o punto de partida de DeMente, peza de danza coa que o coreógrafo Fran Sieira quere propoñernos unha reflexión de como, aínda hoxe, temos o prexuízo sobre o trastorno mental e as persoas que o sofren.
O percorrido pola historia destas doenzas, dos seus tratamentos e dos padecementos das persoas afectadas faise a través do corpo e do movemento, achegándose a unha composición simbolista na que podemos ver a reclusión, o amontoamento dos corpos, o illamento, as ferramentas de contención física (mordazas, cordas, camisas de forza) e psíquica (coa chegada dos medicamentos antipsicóticos, por exemplo) e mesmo o suicidio.
Todo isto, posto en movemento por un corpo de baile de 8 bailarinxs nxs que aparecen e se repiten os tics, se contaxian os movementos como ondas e podemos apreciar tanto ao individuo como á manada.
Mais esta viaxe, esta balsa da Medusa que Sieira pon en escena non é unicamente unha mostra doente, senón tamén, unha viaxe cara á liberdade.
Como di o psicólogo e psiquiatra chileno Claudio Naranjo, para sandar a loucura hai que entrar nela pois é na nosa propia neurose e nos seus mecanismos de defensa onde se atopan as ferramentas para acadar a liberdade. Así vemos, neste feixe de corpos despersonalizados por un vestiario uniforme (obra do tamén responsable da escenografía, Carlos Alonso) que canto máis se deixan levar pola súa tolemia, pola mesma vibración do seu movemento, máis preto están de ser libres das súas cadeas.
Dicía o escritor Paulo Coelho que o feito de que no seu carné de identidade estea sinalado o seu paso polo psiquiátrico so fixo del un home máis libre, pois dende entón tiña permiso para facer o que quixera. Así xs bailarinxs de DeMente, canto máis aceptan as súas supostas incapacidades, máis espazo propio teñen e poden voar cada vez máis lonxe do seu cárcere.
Como noutras pezas coreografadas por Fran Sieira (EntreSoños, 2018) o espazo sonoro pertence á música tradicional galega, apartado que en DeMente ten a firma de Cristian Silva e as voces portentosas da tanxugueira Aída Tarrío e de Martín Mondragón, cos seus cantos que estremecen tanto como enchen o espazo de tenrura.
Do mesmo xeito, o corpo de baile conta con bailarinxs xa coñecidos polo coreógrafo, como Adela Otero, Patricia Sánchez, Artur Pastoriza, André Adrio ou a mesma Aída Tarrío, con quen xa colaborou para a posta en escena de Terra, canción coa que o grupo Tanxugueiras apostou para chegar ao festival de Eurovisión ’22.
A tamén bailarina Carla Diego Luque encárgase da dirección a man coa coreografía de Sieira, enlazando os diferentes números con tensión crecente cara ao desenlace final, reafirmado polo espazo lumínico de Fidel Vázquez, quen axuda a crear espazos de medo, desesperación, soño e fantasía co seu manexo.
