Pregúntome se a maternidade ou a paternidade son un instinto. Por un lado, penso, sen crianzas non hai futuro. Por outro lado, vendo o que vexo, penso, e non sería mellor que se extinguise a raza humana? Para o planeta, sen dúbida, sería o mellor. Porén, sen seres humanos como poderiamos saber a sorte do planeta? Porque parece que consciencia e capacidade de relato só as temos nós, seres creadores e amorosos, pero tamén destrutivos. Desde logo, sen nós, tampouco habería artes escénicas, e iso si que sería unha grande perda para o planeta.
Teño que confesar que o tema da maternidade e da paternidade das parellas heterosexuais non me interesa o máis mínimo. E non me interesa basicamente pola súa hexemonía. Parece que esa sexa a única ou a mellor solución para acubillar ou traer unha crianza a este mundo. Todas ou case todas as persoas vimos dun núcleo familiar formado por unha nai e por un pai. E mira ti como vai o mundo! En todo caso, sen entrar en xuízos de valor innecesarios, diso xa sabemos algo, aínda que só sexa pola experiencia.
Suscítame moito máis interese, porén, como se pode desenvolver a cuestión da maternidade/paternidade nunha parella trans.
Gaya de Medeiros “é uma mulher com chavinha”, tal cal lle di, con humor e tenrura, ao bebé imaxinario. “E o Ary é um home com gavetinha”. Isto non o vou explicar, déixoo ao arbitrio da lectura desas dúas metáforas: ser unha muller e ter unha chaviña, ser un home e ter unha gabetiña. En todo caso, iso non impide o desexo de xerar un bebé e de crialo. Porque o desexo é a forza que move o mundo.
Corre, Bebé! De Ary Zara e Gaya de Medeiros estreouse nos Festivais Gil Vicente de Guimarães, o 6 de xuño de 2025, e alí fomos, atraídos por esa poética do encantamento e da proximidade, coa que Gaya de Medeiros nos leva emocionando desde o primeiro traballo que puidemos ver dela: BAqUE (12º GUIdance 2023), pasando por Atlas da Boca (13º GUIdance 2024) e Cafezinho (Festival Dias Da Dança do Teatro Municipal do Porto 2025).
O teatro como espazo seguro, de afectos e de encantamento, no cal Gaya nos pon en relación con aspectos humanos fundamentais, que adoitan pasar desapercibidos. Aspectos como a maternidade ou a paternidade, alén das determinacións tradicionais heteropatriarcais. Entón, indo alén deses condicionantes, que o sistema social con esa base heteropatriarcal e capitalista impón, descubrimos que “parentalidade” e filiación poden ser algo máis de pel e de afectos. Derrubando os muros dos condicionantes, descubrimos outro xeito de imaxinar e sentir o ser nais e pais, o que en portugués se aglutina baixo o termo “parentalidade”, e até o ser fillas e fillos.
Pero, ademais, tamén están as perspectivas de quen foi crianza, antes de ser muller trans, Gaya, e antes de ser home trans, Ary. Ambas recuperan, dunha maneira extremadamente poética, a través da palabra e tamén das corporalidades e das accións escénicas, a voz do bebé que foron. Tamén da filla ou do fillo condicionados, con esa dependencia e necesidade de encontrar o recoñecemento e a aprobación do pai, de que poida sentir orgullo da filla, do fillo. Sen que iso, quizais, sexa fácil ou poida acontecer, no caso de persoas que pertenzan ao colectivo trans e, aínda por riba, ao colectivo das artes escénicas (onde fama e diñeiro non adoitan ser a tónica), por consecuencia das expectativas que sementa o sistema social e cultural heteropatriarcal e capitalista, respecto ao que se considera unha persoa ben sucedida, en galego-portugués, ou, en galego-español, unha persoa de éxito.
Todo isto é abordado desde unha performance que pivota sobre a acción real e simbólica de montar un berce, para despois ser desmontado. Deses que se compran en Ikea, adaptando as instrucións de montaxe a unha parella formada por unha muller trans e un home trans. Abrir a caixa, na que veñen as pezas do berce, retirar os envoltorios, distribuír as diferentes partes e ir lendo o manual de construción, para a cal se require a colaboración de, polo menos, dúas persoas “que querían ser tres persoas”, segundo se nos conta no programa de man do espectáculo.
Polo medio desa construción, asistimos ao diálogo entre Gaya e Ary que, ademais de compartir o Y grego nos seus nomes, símbolo do tres nun e da encrucillada, comparten amizade, vida, arte e seren persoas trans. Comparten o diálogo connosco, porque nunca hai unha cuarta parede nas obras escénicas de Gaya de Medeiros.
Ao mesmo tempo, hai unha terceira presenza no escenario, alguén cuxo rostro non é visible, por causa da carrapucha que leva posta. Unha terceira persoa que observa e grava, desde a cámara de vídeo dun teléfono móbil, todo o que fan Ary e Gaya. Isto xera un mecanismo de preparación dramatúrxica para o momento no que esa terceira persoa, simbolizada no Y grego dos nomes de Ary e Gaya, aparece como personaxe fantástico, como o Bebé esperado e invocado. Unha marioneta tan sinxela como a animación dun traxe de oso para un bebé. Os ollos do Bebé continúan a ser a cámara do teléfono que manipula a terceira actriz, e entón podemos ver a ollada do Bebé, proxectada na caixa para á cal volveu o berce, despois de trazar o camiño de volta á realidade, desfacendo o berce e retornándoo á súa embalaxe. Pero esa volta á realidade de Ary e de Gaya, a xogar co Bebé marioneta, que nos devolve a súa ollada a través dese mecanismo audiovisual, tipo “live cinema”, co berce embalado de novo, non vai ser nunca a mesma que a que había antes desta viaxe sensorial emocionante e bela. Porque nela asistimos a ese corpo a corpo, entre Ary e Gaya, nunha especie de danza, de pé e polo chan, na que os corpos se enredan e confunden, entre o brincar e o loitar, como animais mamíferos trouleando, deixando que o contacto dos corpos sexa o medio e o fin. Porque, a través da performance, xa se construíu un niño, un fogar onde se podería dar o acto da creación, onde podería crecer unha crianza e onde, de feito, se dá o acto da creación. Porque Corre, Bebé! non é a reprodución ou repetición de fórmulas teatrais tradicionais, nin emprega un molde previo.
Para Pitágoras o Y era o emblema da vida humana, sendo o pau vertical a inocencia da crianza e os brazos divididos, a elección entre o ben e o mal da vida adulta. Porén, na alquimia representa o Rebis, o Andróxino, segundo nos explica J. C. Cooper en An Illustrated Encyclopledia of Traditional Symbols. Aquí, en Corre, Bebé!, tamén podemos sentir esas dimensións: a autenticidade e o candor humanos, sen enmascarar por personaxes de ficción prefabricados, nin por realidades externas a quen actúa, Gaya e Ary. A encrucillada das decisións adultas que superan o binomio polarizado do ben e do mal, nunha escala que posúe unha complexidade que non vén de sofisticacións intelectuais, filosóficas nin conceptuais, senón da fondura do cotián de persoas fóra das preceptivas e condicionantes, antes mencionados, do sistema social e cultural hexemónico heteropatriarcal e capitalista que nos regulamenta. Así mesmo, tamén está o Andróxino nesa mestura indiferenciada dos corpos que se enredan, porque se queren, porque brincan, porque desfrutan, porque están nunha relación libre e non mediada pola palabra nin polos comportamentos que interpoñen distancia física e, en consecuencia, tamén doutra índole, entre as persoas. Unha mestura de corpos a brincar na que incluso as determinacións biolóxicas ou de xénero poden pasar a un segundo plano ou mesmo desaparecer.
En consecuencia, Corre, Bebé! acabou por ser, para min, unha especie de viaxe iniciática a un ámbito fundacional, sen o cal non existiría o mundo tal cal o concibimos: a cuestión da “parentalidade” e da filiación, pola que, nun principio, eu non sentía, neste momento, ningunha afección. Foi tamén unha viaxe sensibilizadora, ao permitirnos compartir esa intimidade dos desasosegos e dos soños de persoas do colectivo trans, que intentan vivir unha vida plena dentro dos dereitos humanos que para algunha xente inhumana son opinables, debatibles e ideolóxicos. Algo que, a pouco que se pense, resulta, a todas luces, insostible. En que cabeza cabe que os dereitos humanos sexan cuestionables ou froito dunha ideoloxía partidista de esquerdas ou de dereitas? Non están, acaso, no centro da educación e do respecto máis elementais?
