Hoxe, domingo 19 de xaneiro de 2025, en Cangas do Morrazo, é o enterro laico do escritor Bernardino Graña. Nós queremos renderlle homenaxe recuperando un capítulo que escribín para o libro artellado por Héitor Mera en 2007 e publicado por Edicións Xerais: Bernardino Graña. Homenaxe no 75 aniversario.
Ao meu parecer, alén de ser, xunto a Manuel Antonio, o grande poeta galego do mar, fica no meu recordo a pegada inmorredoira da súa presenza doce e da súa convicción rexa galeguista e ecoloxista. Só tiven a sorte de compartir con el unha intensa e inesquecible xornada en 2004, na XII Noite Poética da Asociación Cultural A Pipa de Becerreá, e algún encontro posterior, pero foi suficiente para decatarme da ollada excepcional que deitaba sobre o mundo, dunha perspectiva lírica desendeusada, lúdica e divertida, dun humor bondadoso, dunha calidez e unha inocencia intelixentes.
O seu exemplo de persoa íntegra e a súa obra continúan.
A LITERATURA DRAMÁTICA DE BERNARDINO GRAÑA.
ENIGMAS E SINFARAINADAS
Por Afonso Becerra de Becerreá
A dedicatoria que aparece na última obra publicada de Bernardino Graña, Os burros que comen ouro (nunca cabalos serán) (1992), comeza expresando un desexo que o retrata: “Á miña compañeira Carmela Fernández, / para que siga sendo sinxela como a Carmela desta peza e eu sinxelo como o Sacaterra.” (Graña, 1992: 7). Pasa o tempo e Bernardino quere seguir sendo sinxelo como cando neno. A dedicatoria desta obra, en tanto paratexto que non pertence ao mundo dramático ficcional, dános unha información real, revélanos un dos valores humanos que máis caracterizan ao autor e que, ademais, tinxen a súa actitude creativa á hora de compoñer a súa literatura dramática: a sinxeleza. Ese don que só os grandes mestres se poden permitir, porque a sinxeleza é limpa e transparente, deixa ver o fondo, ela non actúa como a sofisticación dos alardes formais que, nalgúns casos, agochan o vacuo e a nada.
Tamén ao inicio desta “sinfarainada”, como el adoita chamarlle ás pezas nas que intervén o simpático mosquito Sinfarainín, hai unhas palabras do autor nas que declara a súa afección pola xograría e pola alegría enriba dos escenarios, por unha dramaturxia na que prime a ironía crítica tinguida do mellor humor posible. A serie de “sinfarainadas”, ou “arlequinadas”, iniciárase coa publicación no nº 48 da revista Grial, en 1975, da peza Sinfarainín contra don Perfeuto, seguira no 1978 coa peza antes sinalada d’Os burros que comen ouro, que tivo que esperar ao 1992 para ver a luz, anque fora merecedora do Premio Abrente no 79 e, segundo as palabras do propio autor, aínda restan outras dúas pezas inéditas desta serie.
Comezando polo final, Os burros que comen ouro (nunca cabalos serán), a dicir de Bernardino, “pode ser unha especie de carnavalada, unha caste de opereta bufa na que os personaxes ás veces cantan e bailan, un tipo especial de gran guiñol “naif”, primitivo […]” (Graña, 1992: 11).
No “Lance primeiro”, a parella protagonista, formada polos labregos Carmela e Sacaterra, dirime o conflito de ficar cos cartos que perdeu o cacique e gozar do que con eles poderían conseguir, ou devolvelos e continuar resignándose a seren pobres. Polo medio a trama inclúe animais que actúan e falan, como o Burro labrego, que pertence á parella, o mosquito Sinfarainín, a Pega Rabilonga… A liña de acción principal, conducida por Carmela e Sacaterra, vese trufada por secuencias nas que interveñen os demais personaxes, que introducen motivos diversos de temática popular, e que se van concatenando á vez que fan flutuar e evolucionar esa liña de acción principal. Carmela é o suxeito activo, con ganas de cambiar e de se arriscar, non lle importaría mudarse para a cidade e desfrutar de todo o barafundio que alí hai. Porén, seu marido Sacaterra é máis pasivo, máis conservador: “Aquí vivo, aquí hei morrer” (Graña, 1992: 41), máis conformista: “Nacimos aquí e vivimos… / Aquí queremos morrer. / Traballa no teu oficio / e sempre haberá beneficio” (Graña, 1992: 45).
O Cacicote preséntasenos dacabalo, pasando como un Atila, cargado de ouro, e salpicando de lama aos labregos. Pero, logo de perder un saco de moedas, volve aparecer, desta vez totalmente rebaixado, a catro patas pola lama buscando os cartos, temeroso das represalias da súa señora, gorda e grande. A ensinanza é evidente: “O ouro converte en porcos / ós homes, fainos sufrir, / fainos andar polo chan / uliscando co nariz.” (Graña, 1992: 48).
No “Lance segundo”, despois do “Breve intermedio” proferido polo Escribano, que anuncia a entrada do Xuíz, sucédense escenas de desbordante imaxinación. O Burro labrego que comera o ouro agochado polos seus amos, pensando que así se volvería cabalo, está que rebenta, pois anda de atrás atascado. Por outra banda, o Burro do Augador entérrase na lama que hai diante da casa de Carmela e Sacaterra, este, intentándolle axudar ao Augador a sacar ao animal de alí, a forza de tirarlle do rabo, arríncallo. O Xuíz dictamina que Sacaterra se ocupe do Burro do Augador até que lle creza un novo rabo, para despois devolverllo enteiro a seu dono. Outra peripecia prodúcese cando Sacaterra, alporizado polo xiro inesperado que colleron os feitos, tropeza coa Serrana que por alí pasaba. A Serrana tiña un “embarazo psicolóxico” e coa acometida desínflaselle a barriga. Ante a queixa do Serrano que a acompañaba, o Xuíz dictamina do mesmo xeito que no caso anterior, que Sacaterra leve consigo á Serrana até que lle volva inflar a barriga, feito que non satisface ao marido. Todo este segundo lance xira en torno ao estrambótico Xuíz e aos seus estrafalarios dictames. Contra ao que podería semellar nun principio, o Xuíz sentencia en favor dos labregos e en contra do cacique, e faino cun aquel de pícaro, porque todos estes personaxes, no fondo, son máscaras de Antroido e farsa, transgresión e inversión do que viría a acontecer na realidade.
Ao final, o conflito do Burro atrancado, que emprega un simpático eufemismo, soluciónase. O Burro en vez de dicir que por causa de comer a moeda de ouro agora non pode cagar, di que non pode “descomer”, pero todo se arranxa grazas ás fretas da Serrana, que lle fan botar un súper peido e expulsar a moeda atrancada no cu. No tocante ao asunto da Serrana, Sacaterra acorda co marido da muller que marche con ela e que sexa el quen lle faga as fretas para volver a inflarlle o bandullo. E o Augador tamén marcha conforme co seu burro sen rabo. A xoldra péchaa Dona Gorda, a muller do Cacicote que, armada de tixola, vén irada e repoluda pedirlle contas ao marido do ouro que perdeu. Sinfarainín e a Pega tamén se farán con cadansúa moeda de ouro, non sen antes ter feito rexouba e escarnio do rico cacique.
Recuando cara á primeira “sinfarainada” de Bernardino Graña, recalamos en Sinfarainín contra don Perfeuto (1975). A peza ábrese cun “Prólogo” no que se presentan os personaxes principais que guiarán a ficción, o mosquito ou sínfano Sinfarainín, ledo e despreocupado, brincadeiro como Arlequín, e a curuxa Catuxa, que todo o ve e todo o sabe. Neste prólogo, ademais, introdúcese o tema de fondo que latexa ao longo da obra: a emigración, pero o tratamento é lúdico. A través do personaxe da curuxa, de grandes ollos, o autor achéganos informacións importantes para o desenvolvemento da trama, como poden ser as circunstancias nas que vive o neno Pacucho. Seus pais emigraron a Suíza e deixárono cos tíos e coa tele acesa sempre no cuarto. Á beira do leito tamén o acompaña Don Perfeuto, un reloxo suízo que é exacto e fala ritmado. Este personaxe, alegoría da perfección, servirá de contrapunto ao rebuldeiro Sinfarainín, alegoría da espontaneidade e a rexouba infantil. O sínfano mira o mundo con ollos de neno, cheo de curiosidade e abraio, préndase de todo o que ve, e pregunta por todo, porque quere saber e coñecer. A curuxa vedraña e sabia iralle descubrindo as cousas. Así cando Sinfarainín dá co reloxo, inquire: “¡Que monstro máis raro! ¿Que demo é?”, e Catuxa respóndelle: “Chámanlle reló […] Éche Perfeuto. Nunca se equivoca. Eso é o peor que ten.” Pero el axiña lle retrucará: “Non é perfeuto. Fáltanlle as alas pra voar.” (Graña, 1975: 205). Porque Sinfarainín si que as ten. A metáfora é clara, dunha sinxeleza contundente e fermosa que non precisa de máis explicación.
Bernardino retrátanos nesta obra a unha sociedade de adultos que gasta os seus días no traballo, a facer cartos, e as súas noites pendentes da tele, alienados diante dunha pantalla. Fronte a isto Sinfarainín ten como función ser o mosquito que nos aguilloa a conciencia. Velaí a angueira crítica e pedagóxica deste tipo de teatro, como aquel de Aristófanes, cando a escena era festa e tribuna pública.
O propio sínfano ten remordementos por ter pinchado ao neno, e séntese culpable dos temores que lle quitan o sono a Pacucho. O mosquito, en compensación e en vista de que ninguén se ocupa, pasa a ser o anxo protector do cativo. Decátase de que o problema de Pacucho é que lle falta vontade, para decidir, para saber o que quere, para organizarse por si mesmo sen a imposición de Don Perfeuto. Por esa razón, coa axuda do Doutor, que aquí é un cadelo Pequinés, liberarao da dependencia do reloxo, obrigándoo así a tomar a iniciativa e a responsabilizarse por si mesmo.
A escatoloxía popular, propia da nosa tradición e da de moitos outros pobos – acaso estea na base de todas as civilizacións –, aparece aquí como golpe de efecto final, igual que acontecía na “sinfarainada” antes comentada. Conseguen que Don Perfeuto deixe de impoñerlle ao cativo a súa orde maquinal por medio da inxección que lle vai poñer o Pequinés. O can levanta a pata e mexa no reloxo, que cala definitivamente. O neno Pacucho, en adiante, só dependerá de si mesmo.
A mensaxe é directa, o xeito sinxelo, efectivo, lúdico, tenro, sen caer, por iso, nin no obvio nin no mero panfleto, porque a calidade poética destas “sinfarainadas” ten o don de elevar a ficción dramática por riba da súa máis inmediata función. A beleza das situacións e a inxenuidade retranqueira dos personaxes indúcennos a seguirlles con gusto todas as voltas que nos queiran dar.
E para rematar polo principio debemos parar a nosa atención, anque sexa brevemente, na primeira creación dramática de Bernardino Graña, Vinte mil pesos crime (1962). Esta obra, estudada e editada recentemente por Héitor Mera (Xerais, 2005), é un clásico xa, e unha referencia obrigada da literatura dramática de posguerra. Non obstante, fronte á importancia merecida que se lle concede a esta peza, a respecto do resto da produción dramática do autor, a nós parécennos máis significativas as nomeadas “sinfarainadas”, non só por seren creacións posteriores de madurez, senón a xulgar polas dúas publicadas, e as dúas inéditas, por viren a conformar un corpus suficiente que estabiliza un estilo dramático propio do autor e contribúe, asemade, a sinalar a intención dramatúrxica que o guía.
Vinte mil pesos crime é unha peza conversacional con refachos de acción situados estratexicamente, predominando esta, sobre todo, ao final, cando se van desanoando os múltiples misterios en torno aos que xiran os conflitos dos personaxes.
Neves namora de Venancio, un vagabundo que acolleran na casa. Pero os irmáns dela, Lisandro e Xaime, non aceptan que un ninguén poida casar coa herdeira e facerse dono de todo, así que o asasinan. Neves aparece en cinta sen que se saiba quen é o pai, ela mesma o ignora. Ademais sempre a vemos á beira dun testo cun filodendro. Nós non sabemos o por que, pero intuímos que algo importante debe de haber nesa maceta. Despois está o roubo dos vinte mil pesos de Lisardo. Tres enigmas para o espectador, os tres situados estratexicamente. Para os personaxes tamén hai outros tantos misterios. Uns agochan informacións aos outros. Ningún deles posúe a visión panorámica do que alí acontece. A tensión procurada polo suspense, que se deriva das incógnitas a barallar no desenvolvemento da trama, mantennos o corazón nun puño á busca da solución a este crebacabezas.
Sen necesidade de entrar en meirandes profundidades analíticas, non é difícil observar que a dramaturxia de Bernardino sempre fai prevalecer a ética nas resolucións, e igual que acontece coa obra de Shakespeare, sempre remata as súas pezas coa recuperación do equilibrio. Así o crime tamén vai ter que ser pago, e no lugar dos cartos, o responsable vai atopar a cabeza tronzada do asasinado. A falta de escrúpulos do home predador para acadar máis riqueza recibe en prenda só aquilo que enxendrou, a mesma barbarie, nunha sorte de efecto boomerang.
Pero pese a audacia deste drama, a vocación de xograr de Bernardino Graña semella realizarse, aínda con máis ímpeto e cor, naquelas “sinfarainadas” que nos devolven ao bufón.
Afonso Becerra de Becerreá
Vilar de Ousón, 19 de agosto de 2007.
BIBLIOGRAFÍA:
Graña, Bernardino (1975): Sinfarainín contra Don Perfeuto, en revista Grial, nº 48, Vigo, Galaxia.
_____________ (1992): Os burros que comen ouro (nunca cabalos serán), Barcelona, Sotelo Blanco.
_____________ (2005): Vinte mil pesos crime, Vigo, Xerais.