Atopámonos nun lugar distinto, inhabitual, deserto, ausente, tamén non-lugar, horizonte desaparecido, paisaxe extinguida, paisaxe da memoria, ás veces só un espazo que relata o futuro: de aí arrincan os textos de Julio Fernández, director e dramaturgo (Zamora, 1963), activista do corazón das árbores, alquimista que dedica a palabra e a vida para devolverlle a existencia a paisaxes derrubadas, paisaxes ameazadas pola man do home. Esa é a súa voz, unha defensa vital e ecolóxica. Na súa obra palpita a verdade dunhas árbores talladas, ou que resisten, e coas que o dramaturgo dialoga para levar a cabo unha aposta profunda, testemuñal e crítica.
Non fai falla máis que dar un paseo ao redor dos seus últimos textos levados por el mesmo a escena: Ensaio sobre o lonxe, Optimismo Florence, Paisaxes de extinción, Mer ou o invisible, Cartas de amor ás árbores ou Rapsofá, para ver como a ecoloxía se converte en argumento, motivo, poesía, acción e enigma. Unha voz que conecta feitos da súa propia biografía autoficcionada cos ecos do bosque, palabras do seu interior coas que as árbores lanzan con desesperación nun intento por salvar as súas vidas, desde unha verdade persoal que é dor, que é misterio da terra, que é, como el mesmo lamenta, berro e agonía .
Nos textos do dramaturgo e director palpita a idea de que a deterioración do planeta é tráxico e irreversible e que camiña parello coas catástrofes e inxustizas da humanidade. Así, as súas obras dramáticas semellan mostrar a contestación perante ese baleiro que avanza de xeito inexorable, e que desertiza espazos e conciencias. A súa posición existencial de defensa da ecoloxía está presente tamén nos artigos que publica con regularidade na Opinión de Zamora. Nestes artigos denuncia a devastación do medio natural que sofre o planeta e expresa o seu pesar pola irreversible perda. Como escribe na súa obra Cartas de amor ás árbores publicada na revista Primer Acto: “As bágoas, o único intelixente e humano, son conscientes da traxedia, e por iso afloran en forma de fíos que escorregan sobre as fazulas para aliviar o planeta dos nosos crimes, ai, as bágoas estendéronse polo mundo e as persoas choran ao respirar”.
Ensaio sobre o lonxe
Alegación en defensa da distancia, de todo aquilo que se perde máis aló da mirada. A obra comeza na rúa, e é aí onde o autor expresa a súa intención de regresar para sempre á paisaxe da súa infancia, como único refuxio posible fronte ao borrado sistemático das paisaxes abertas e sen fronteiras. Este texto pronúnciao o propio dramaturgo á entrada do teatro e mirando ao horizonte. Trátase dunha declaración de intencións que estará presente en toda a obra: a de reivindicar un sentido ecolóxico da existencia a través da conciencia.
A obra discorre e estrutúrase de acción en acción, desencadeadas todas elas polos propios elementos naturais: sal que se verte sobre a cabeza, terra que se lanza, auga que rega o estéril, ramas que golpean os muros… Unhas accións que están descritas no propio texto, aínda que non todas elas con posibilidades de ser levadas a cabo. A palabra é poesía tamén nas didascalias, e isto convérteas en moitos casos en irrepresentables, quizá coa certeza de que é no irrepresentable onde a natureza esconde o seu auténtico poder.
A determinación de dar voz aos excluídos, aos inmigrantes, aos exiliados, aos que camiñan polas sendas que traza a vergoña de occidente, conecta coa idea central da abolición de barreiras artificiais para a paisaxe. Para o dramaturgo, a distancia asolágao todo e é parte da nosa existencia: “os campos onde se amontonan os seres sen asilo que aos ollos mírannos”. E é por iso polo que aprender a vivir nesta distancia pode ser tamén a nosa salvación, pois en xogo está a empatía, a capacidade de comprender este mundo como unha “casa común”. Non en balde, ao final do espectáculo, o autor convida os espectadores a traspasar o horizonte, a entrar dentro do mundo que os panos nos ocultan.
É, toda a peza no seu conxunto, unha construción dunha xustiza ambiental que sexa capaz de superar as ideas de desenvolvemento sen límites do capitalismo e superar tamén aqueloutras que derivaron nos novos nacionalismos e as renovadas construcións identitarias. Ensaio sobre o lonxe (2016) reflexiona acerca da identidade que exclúe, que é fronteira, que é límite no que se atopa atrapada e onde naufraga toda a humanidade. Pero é tamén, en sentido positivo, un ensaio para a fabricación de horizontes: unha das accións que o autor leva máis aló da escena, e que na obra aparece como material videográfico, é a presentación na rúa dunha “máquina para fabricar horizontes” e que non é outra cousa que un pequeno artefacto co que modificar a nosa mirada.
Paisaxes de extinción
Estreada no Teatro Vitoria de Tenerife en 2018, a primeira imaxe de Paisaxes de extinción é unha metáfora da nosa propia extinción como especie nun mundo ordenado ao noso antollo e de xeito artificial. Así, o chan está cheo de follas de eucalipto perfectamente dispostas á maneira dunha espiral, e no teitume unha gran lámpada acesa vai derretendo a cera que a recubre para que caia sobre un boneco de chumbo que hai na metade do escenario. Entre tanto, e a medida que o tempo da incandescencia se apaga, unha canción define o ser humano ironicamente como unha especie superior.
A obra é unha clara reivindicación do abandono como acontecemento necesario, ese abandono que ten por obxecto que a natureza volva ser parte das nosas vidas mediante a súa aparente desorde. Ten a súa orixe nun acontecemento autobiográfico: a escritura dunhas cartas por parte do propio autor desde a cidade de Berlín en 1990, recentemente caído o muro, nesa época no que este feito histórico deixou á vista quilómetros e quilómetros de lugares invadidos pola natureza no medio da urbe. As cartas tamén forman parte tanto do texto publicado como da obra escénica, no primeiro caso mediante extractos e no segundo a través da propia presenza das cartas en escena. Así mesmo, Julio Fernández fálanos dun libro de poemas pintado que fabricou naqueles anos. Tanto nas cartas como no libro hai abundantes fotografías, debuxos, reflexións, poemas… que no seu conxunto relatan a querenza do autor polo abandono así como a súa fe na capacidade da natureza para sobrepoñerse ás obras humanas. Destaca a imaxe icónica dun carballo que crece no medio das vías mortas e abandonadas desde finais da Segunda Guerra Mundial.
Para o dramaturgo, o capitalismo é o gran responsable dos grandes males que afectan á sociedade actual, sendo responsable tamén da propia destrución do medio natural. En dirección contraria a esta dor atópase o amor cara ao pequeno, cara ao desprezado, cara ao inservible e tamén invisible ou invisibilizado; unha transformación da mirada que se desenvolverá con forza na obra que sucede a Paisaxes de extinción, falamos de Mer ou o invisible (2019). En Paisaxes de extinción cobra forza a imaxe dunha muller que sae á rúa con ledicia dándolle voz a cada herba que nace nas físgoas do cemento; pero tamén é fundamental esoutra da píntega morta por contaminación e embalsamada en parafina, ou o relato daquel liño virxe que se sementaba nas montañas para fabricar os sacos que na obra transportan metafóricamente os corpos das activistas asasinadas, como foi o caso de Berta Cáceres.
Cartas de amor ás árbores
En Cartas de amor ás árbores (2021) ao dramaturgo constrúe un texto a medio camiño entre o teatral e o vivido. Partindo dunha situación real, a operación da súa filla, o autor relaciona o funcionamento do corazón co sentir humano, de maneira que o medo a que a súa filla deixe de ser a que é —tras estar sen o seu corazón un tempo— queda unida á falta de corazón global despois dunha incerta operación global: “aos cirurxiáns dos grandes centros de mando pareceulles boa idea poñerse a xogar co corazón do planeta”.
Esta preocupación pola reificación e a deshumanización que non só afecta os seres humanos senón tamén á propia natureza ten neste texto toda unha serie de resonancias que abarcan a poesía e o pensamento, e que avanzan na obra empuxadas pola vixilia pero tamén polo onírico: “Ris, mesmo espertas, e de novo caes no soño (…) Na túa última carreira, vas da man dun tronco tallado, unha árbore sen cabeza e sen raíces, unha árbore oca, cun niño de carpinteiro no seu peito”.
É certo que na peza aparecen aqueles temas que máis preocupan a Julio Fernández, como é o destino dos migrantes, ou a degradación moral e política en favor da economía, sintetizadas nas súas Instrucións para tallar unha árbore centenaria, pero sobre todo domina na obra a necesidade poética de establecer novas relacións co natural, esa necesidade de amor que de maneira epistolar aparece mesmo no título. Así, a lamentable situación do campo de Moria, símbolo da máis absoluta cousificación do ser humano en tempos contemporáneos, choca coa esperanza de fundar un mundo novo con aquelas sementes que logren resistir ao desastre: “No campo de Moria, un neno plantou unha árbore, precisamente aquel día que pola noite ardeu todo o seu universo”.
Existen nela dúas voces, a voz do propio autor e a dunha muller que se dirixe a el a través de cartas, pero no fondo o que subxace é un río de sensacións, recordos e tamén de sentimentos que obrigan ao lector para situarse no mesmo plano que as voces que emanan do texto, sendo testemuña directa da urxencia de entrar en contacto co natural, mesmo contando as árbores para así transformar os nosos modos de vida, e loitar con esa transformación fronte ao cambio climático: “A min tamén , en cada viaxe, dáme por contar as árbores. Por iso non viaxo en avión, por iso non viaxo en trens rápidos (…)”.
En resumo, a voz do autor, ou o alter ego do propio dramaturgo, lamenta nesta obra a talla das árbores, pero é un queixume que vai máis aló dunha crítica desde o ecoloxismo cara á devastación do planeta, é sobre todo unha crítica que fala da perda de valores, dunha humanidade que camiña cara á barbarie.
Rapsofá
Coa súa obra Rapsofá (2022), Julio Fernández, e desde unha perspectiva cómica, achéganos ao espello da nosa sociedade do consumo ao bordo da sexta extinción. A obra comeza cunha declaración de intencións: “O mundo vaise á merda e a ti dáche o riso e arrástrasme a consumilo todo rápido”. Unha incitación á lentitude que xa está presente de diversas maneiras en obras anteriores. De novo, a alegación en contra do consumismo e en contra da falta de responsabilidade e respecto cara ao medio natural, que despois da aparición da pandemia semella acentuarse de maneira irracional: “O máis que podedes pedir é que non desexe que volva haber outra pandemia, / que non desexe outra pandemia parecida ao anterior pero máis gorda / si, moito máis gorda, para que aprendamos / a deixar de producir esas merdas que consumimos / que é xustamente o que nos está matando”.
Aínda que a peza ten un matiz cómico que nos lembra a Optimismo Florence (2017), na que xa era o propio entusiasmo da propaganda mediática o que nos empuxaba a devoralo todo, o certo é que en todo intre aparece nela unha incerta amargura, a que corresponde á inacción, á incapacidade de resolver nada ao noso redor de maneira efectiva, por iso é polo que o autor asume que sexa un sofá barato, comprado en Internet, e seguramente fabricado en China, o auténtico protagonista da obra.
“Dáme ese momento escuro que levarei a todas
partes como un sorbo de choiva”
A escritura indómita, de Mary Oliver
