Nas últimas semanas vimos asistindo a un regueiro de noticias que nos falan de cancelacións de espectáculos teatrais, a maioría deles nas novas corporacións municipais onde cobergan o PP e VOX, aducindo problemas de orzamento. Espectáculos que falan de memoria histórica, como é o caso de El mar: visión de unos niños que no lo han visto nunca, de Xavier Bobés e Alberto Conejero (no cal se fala da historia dun mestre republicano), onde se abordan temas como a homosexualidade feminina (caso de Orlando, de Virginia Woolf, da compañía Teatro Defondo) ou a máis recente cancelación en Toledo do espectáculo La infamia, a partir dos escritos de Lydia Cacho, xornalista mexicana que documenta casos de corrupción política e pederastia.
Hai máis exemplos de evidente censura (se non de espectáculos, de títulos incómodos ou expresións “inapropiadas” coma o de Recortes) que nos poñen enriba da mesa unha crecente e preocupante vaga de controis e de escrutinio moral ás artes por parte dos poderes políticos. Na maioría dos casos, emprégase o efectista argumento da falta de orzamento para perpetrar impunemente a cancelación, a cultura woke, que nos recorda ese famoso artigo publicado nos anos 60 no New York Times: “If you’re Woke, You Dig It” (se estás esperto, entenderalo). Hai tamén quen xustifica ou contraargumenta que a esquerda tamén cancela espectáculos dende a suporioridade moral, ben por afán do politicamente correcto, ben porque se lle quere dar gusto á pel fina das persoas ofendidiñas. Confundir os casos, censura ou cancelación e tolerancia cero contra a ofensa, a desigualdade e o odio, tamén supón un afán de xustificación e desviación dun asunto escandaloso e intolerable e non comparable con nada, que é a censura.
A nosa profesión está no punto de mira. O teatro provoca medos e ira como non provocan outras artes menos comunitarias e de carácter social ou ritual. Ou non no mesmo grao. Estámolo a vivir e a sentir. O ano pasado, na 38ª MIT, nunha edición que levaba por lema “actuando nas marxes”, o persoal de sala recolleu algúns comentarios subidos de ton nas papeletas de votación deses espectáculos que, curiosamente, este ano 2023 están sendo cancelados nalgúns espazos da súa xira, como é o caso de El mar ou La Infamia. O caldo de cultivo do que devolven as urnas en forma de revancha, rancor e inquina estaba na posición reaccionaria e intolerante de quen sente, por exemplo, que o teatro se está a meter onde non debe. Mensaxes coma “Deixade de vivir de Franco, falade de Paracuellos e de ETA.”, “O 36 está olvidado” ou “Franco murió hace 50 años, ¿quién selecciona las obras?” poñen no disparadeiro a responsabilidade autorial, a tutela moral ou a “temeridade” da Dirección Artística. A súa independencia e a súa capacidade de remexer coas ferramentas da arte o que non se remexe cos silencios doutras crónicas sociais, están en cuestión. O sinalamento, a ameaza e o castigo poden sucumbir e o ruído, simplemente o ruído, tamén surtir efecto. Sen chegar a unha tácita prohibición, a ameaza da liberdade de creación e a perda de diversidade viven no medo. Falando con colegas que se adican coma min á Dirección Artística en festivais ou teatros, senten que non deben incomodar moito nin presentar espectáculos con linguaxes extremas, espidos ou temas que fagan remexer a alguén nas cadeiras, porque iso sería un perigo non só para a súa continuidade senón para a continuidade da actividade e da cohesión social. Que preocupante! Que dura e triste realidade! Que perda e que atraso esa autocensura á que xa se está sucumbindo en moitos lugares, tamén por estas “cancelacións exemplarizantes”,
Como afirmaba recentemente o actor Juan Diego Botto nun magnífico artigo titulado “Libertad de expresión artística”, quen sofre non é (só) o artista ou a persoa adicada á mediación cultural, senón que quen sofre é a sociedade enteira, á que se lle impide a posibilidade da oferta plural, do crecemento a partir do que lle gusta e o que non e incluso a posibilidade a discrepar.
No inicio desta MIT 2023, expresabamos ante o público, as autoridades políticas e culturais as seguintes cuestións, vistas estas alarmantes situacións e o clima de persecución e prohibición antidemocrática: “O teatro abre camiños, mesmo daquilo que nalgún intre concreto se quere ocultar ou do que provoca medos e odio, onte e hoxe. O teatro defende a liberdade como condición indispensable, tan feble e da que tanta fame tiña o teatro independente que saía esperanzado do franquismo. O teatro extende a memoria ata os terreos da liberdade e da dignidade, coa súa capacidade de resignificación, de emoción comunitaria, como feito social transcendente.”
Pero tamén lembramos a fortaleza de permanecermos visibles, de non ocultarnos máis, de mostrar asertiva e libremente o noso desexo de comunicar creativamente arredor de calquera tema, fronte ás obsesións ideolóxicas de quen vixía e odia. A obsesión ante un corpo espido, por unha muller de barrio con consciencia de clase que fala de liberdades e cuestiona o capitalismo, por dúas mulleres bicándose en escena, por un texto que fala dun torturador franquista laureado durante a Transición. Calquera obsesión moral, insospeitada, teimuda, intolerante.
Sabemos que non é cuestión de orzamento, senón de dereitos conquistados, como sabemos que non é cuestión de orzamento senón de posición reaccionaria e de contraataque o feito de crear novos departamentos de goberno en materia de caza ou de tauromaquia e eliminar departamentos de igualdade ou de violencia de xénero. A sociedade sabe que se pode organizar fronte a eses “castigos” e programar no concello do lado o que se cancela ou censura no veciño. A sociedade sabe reaccionar á obsesión moral de quen pelexa por un só xeito de pensar, un só xeito de entender a arte, a beleza, o amor e o humor. A sociedade cultiva a esperanza en cada semente regada a cada lousa que se quere chantar en nome xa non dun deus, senón do privilexio que dá sentirse superior. O seu diñeiro e o seu poder político, non nos cancelarán.
