Que é unha traxedia? Ademais do termo referido ás pezas teatrais de carácter serio e nas que “o protagonista é conducido polo seu fado cara a un desenlace fatal” (Dicionario da Real Academia Galega) é un acontecemento da vida real con consecuencias fatais. Fatal, de morte, obviamente.
Atendendo á súa segunda acepción, Othelo é unha traxedia de difícil dixestión. A diferenza do tempo no que se escribiu a peza orixinal de Shakespeare, hoxe non podemos desligar o seu drama da mirada heteropatriarcal e da violencia de xénero.
Entón, un pregúntase, pódese facer comedia dunha traxedia semellante? Pois a resposta, atención spoiler, é que si.
A compañía arxentina Buendia Theatre aposta por levar á traxedia até as súas últimas consecuencias, algo tan tráxico tan tráxico tan tráxico que remata sendo cómico.
Especializados no teatro físico e clown, a proposta dirixida por Gabriel Chamé Buendia aproveita o gag cómico para ironizar sobre os motivos que se agochan detrás dos actos máis escuros das persoas: a traizón, o engano, a maquinación, a manipulación, o asasinato.
Entón o clown convértese nunha clave marabillosa para poder falar de temas fondamente serios non só provocando a gargallada, senón tamén a reflexión.
Unha reflexión que aparece dende o deseño dos propios gags como motor profundo da comedia, presentando a manipulado e manipulador como unha parella de personaxes que se necesitan un ao outro, e onde podemos comezar a ver que acaso o tráxico non sexa tanto o desenlace fatal dos feitos, senón todos os pequenos acontecementos que imos provocando, de xeito máis ou menos consciente, e que nos levan sen remedio cara a ese final. Algo que, acaso, poderiamos chamar hoxe en día —desligados xa do capricho dos deuses— como “fado”.
É así que —atención, spoiler— Othelo termina mal. Termina mal polo asasinato de Desdémona, termina mal polo suicidio do propio protagonista e a morte dos outros personaxes principais e termina mal porque dende o comezo todo foi deseñado para un desenlace que non podía ser outro.
A intelixencia de Buendia (director e compañía) é a de presentar a traxedia como unha farsa, grotesca e esaxerada, a través dun ritmo frenético e con constantes cambios de personaxe e espazo, onde a propia desmedida humana é a que nos vai levando cara ao fado fatal. Así ten sentido toda retranca que van metendo polo medio como referencia á actualidade (onde o exemplo máis claro pode ser o propio presente político da Arxentina), amosándonos que o ser humano é unha drama queen cuxa traxedia está, precisamente, en perder o siso na súa esaxeración emocional.
Será por iso que o Othelo interpretado por Matías Bassi ten un aquel a ditador castrense e con bigotiño fascista? Representado cun esperpéntico ton a galán de telenovela, fanático e desmedido na súa paixón por Desdémona e unidimensional no seu intelecto, representante ideal dos valores heteropatriarcais que ligan valor a tamaño fálico, este Othelo non poder ter máis saída que caer no pozo dos celos -sublimación das inseguridades e da falta de valor propios- e finalmente asasinar ao seu obxecto de desexo, que é ao mesmo tempo o símbolo do fracaso do que el entende que é ser un home.
Enfrontado a el, o maquinador presentado polo Iago de Nicolás Gentile, quen fai do aceno grotesco un motor físico para a caracterización do seu personaxe, facéndonos chegar así ao público, de xeito tan inmediato polo espello corporal, o lugar escuro dende onde nacen os seus males. Sen Iago, representante último do prexuízo social, non habería traxedia. El é o verdadeiro motor da historia, xa que é quen presenta a dobrez, a hipocrisía interesada, o reverso da cara unidimensional que teñen tanto Othelo como Desdémona. Fronte a eles —que de tan planos poden chegar a parecer parvos— vemos a intelixencia posta ao servizo da ambición, outra cara dos celos e, polo tanto, da inseguridade persoal —neste caso tanto no profesional como nos valores masculinos (cun Iago no que sospeitamos intereses sexuais acaso non recoñecidos)—.
A Desdémona interpretada por Elvira Gómez é o contrapunto perfecto dos anteriores. Centrada de xeito máis explícito na técnica do clown para a construción do seu personaxe, presenta a unha Desdémona que no seu aparvamento resulta irresistíbel, e acaso por iso aínda máis tráxica. Vítima da violencia de xénero e dun sistema patriarcal que usa a muller como un obxecto de consumo, Gómez dignifica a Desdémona dende a inocencia e a entrega infantil á vida, amosando por exemplo a súa falta de dobrez nos chistes malos cos que acaba por conquistar o público.
Finalmente, e xa que me metín na análise do espectáculo a través do traballo do elenco, non podemos esquecer o magnífico traballo de Agustín Soler, intérprete que foi quen de presentar cinco personaxes diferentes perfectamente caracterizados a través da súa expresión corporal e do cambio de posición dunha barba falsa. É el sen dúbida o que pon a guinda máis saborosa dentro deste pastel cociñado con ingredientes moi complexos mais de aparencia sinxela.
Un esforzo exquisito que serve como símbolo do traballo ben feito e do compromiso coa proposta (actualizada incluso para o público ribadaviense), dentro dunha Mostra que está a presentar unha altísima calidade xeral.
