Esta é unha historia que até podería ser un mito, polo que pode ter de exemplar, aínda que estas cousas, hoxe en día, na época do dixital e das présas, parecen doutros tempos. Trátase dunha historia cun anti-protagonista. Todas as historias teñen que ter un protagonista arredor do que xira a acción. Pero esta non é unha historia ao uso porque esa figura nunca buscou o protagonismo, nunca quixo ser centro. Tampouco se trata dun personaxe, senón dunha persoa, Anxo Eiriz, o cura das Nogais (Lugo), que sempre cedeu o protagonismo ao pobo, á comunidade. Un cura que a nós, polo menos a min, cando era un cativo, e creo que tamén á xente da rodeada, case non nos parecía un cura, aínda que dese Misa. Por certo, en galego, algo inusual na Galiza de hoxe e máis aínda, supoño, na que seguiu á Transición da Ditadura. Dar misa en galego en Galiza, nun lugar onde Deus e o diñeiro adoitan falar en castelán, non é o máis habitual. Disto dinme conta logo de vivir 10 anos en Cataluña, onde Deus e o diñeiro falan catalán e iso fai que muden moitas cousas respecto ao lugar e á consideración da cultura propia. Pero este é outro conto e non quero perder o fío desta historia.
Vestido cuns vaqueiros e un polo ou unha camiseta, Anxo non parecía un cura, aínda que dese Misa en galego, atendese enterros e bautizos ou casase parellas heterosexuais. Ao mellor até casou algunha fóra do canon heteropatriarcal, pero iso eu non o sei e non é cousa de poñerse a inventar, que esta é unha historia verídica, máis obxectiva que as que nos contan nos telexornais. O caso é que poder podía casar a quen se quixese casar, á marxe dos órganos sexuais, porque Anxo non era un cura ao uso, ou polo menos iso me parece a min.
A paisaxe desta historia é rural e acontece, para quen vola conta, nos anos 80 e 90. Naquela época, e seguramente antes e tamén despois, ou sexa, agora, o rural non era un lugar no que houbese moitas actividades nin moitos estímulos relacionados coas artes, sendo estas parte fundamental na formación humana e humanista. Naquel contexto, Anxo, facendo honra ao seu nome, abría a casa reitoral das Nogais á mocidade que quixese aprender música e tocar un instrumento. Tamén polas aldeas levaba instrumentos musicais e ofrecíallos a quen quixese xuntarse para expresarse, en comunidade, nesa lingua internacional, que nos move e nos conmove, que é a música.
Non lembro que Anxo nos adoutrinase nin nos falase de Deus, falabamos doutras cousas e a música era esa conexión máxica co Alén. Se cadra iso todo era Deus, a música e nós. Acaso non se di que Deus está en todas partes?
A casa reitoral non era só un sitio para aprender ou para ensaiar, era tamén e, sobre todo, un lugar de convivio e de festa. Un espazo de liberdade onde a súa figura non era, para nada, a figura dun cura que nos estivese a vixiar, a aprendernos a comportar, ditándonos o que tiñamos que facer ou abafándonos a consellos, como era habitual na época por parte doutros curas, das profesoras, que eran todas Doña Fulanita e Doña Menganita, ou mesmo dos nosos pais e familiares. Ir a ensaiar ás Nogais, para min, que son de Becerreá, era encontrar un espazo de liberdade e de conexión. Esa mesma liberdade que Anxo nos daba, sen nos aleccionar, servía, penso, para que tomásemos responsabilidade co que queriamos e co que faciamos. Neste sentido, eu, que non teño nin a arte nin o talante de Anxo, recoméndovos ler O mestre ignorante de Jacques Rancière, un ensaio filosófico no que se conta a historia dun mestre que lles aprende a un grupo rapazas e rapaces a falar unha lingua, sen que el soubese a dos alumnos e sen darlles ningunha lección. Un mestre que abole a xerarquía dos que saben fronte aos que non saben e que fomenta a igualdade e a emancipación intelectual. Anxo para nada era un mestre ignorante, pero si alguén que confiaba en nós e fomentaba a emancipación intelectual.
A Banda de música das Nogais é un proxecto social e cultural polo que pasamos diferentes xeracións. Nos anos nos que eu estiven, entre finais dos 80 até 96, tocabamos nas festas patronais de Becerreá, das Nogais, de Doncos, do Cebreiro, tamén en Villafranca do Bierzo, e creo lembrar un encontro de bandas de música en Lugo, polo San Froilán, que fora un grande acontecemento. Estaban os concertos nas prazas e nos palcos que se montaban para as festas, pero tamén os pasa-rúas e as procesións, que a min non me chistaban nada, non por ir detrás dun santo ou dunha santa, senón porque tocaba o saxo barítono, que era máis grande ca min e había que andar arreándoo. Aínda que iso de camiñar e tocar tiña o seu aquel, porque o ritmo levábase máis co corpo e, unha vez máis, obrábase o milagre: na nosa diversidade eramos unha unidade.
Lembro especialmente o concerto daquel ano no que o Concello das Nogais lle dedicou unha rúa a Uxío Novoneyra, porque para moitos de nós o poeta do Caurel era alguén importante que soubera, a través da musicalidade da palabra, poñerlle voz panteísta ás nosas montañas e ao sentimento que nos cingue a elas.
En relación á música nunca esquecerei aquel día que Anxo me levou no seu coche. Non lembro para onde iamos, o que si lembro é o Requiem de Mozart soando durante o traxecto. Creo que foi o único sitio, naqueles anos, nos que entraba con forza a música comercial estranxeira e reinaba a pachanga, onde eu puiden escoitar unha peza da tal calibre, como é o Requiem de Mozart. Composición que, desde aquela, segue a ser unha das miñas preferidas.
Cando emprendín os estudos de Arte Dramática, que non se podían cursar en Galiza, comecei a estar menos presente e só participaba nos períodos de vacacións, no Nadal e no verán. Logo, cando marchei para Barcelona no curso 96/97, aínda me resultou máis difícil continuar na Banda. Roubado polo teatro, a música ficou arrombada, aínda que todo o que aprendín foi a base do que continúo a facer hoxe. De feito, a miña tese doutoral, na que traballei moitos anos, titúlase O ritmo na dramaturxia. E isto non deriva só das aulas ás que asistira no Conservatorio de Lugo, que estimulaban máis unha carreira individual, senón aquilo compartido na Banda das Nogais, porque entre acordes e compases, bromas e risos, aprendemos a escoitar, aprendemos a respirar á vez, aprendemos o importante que é ter ilusións e ideais na vida. Anxo tiña o don da vocación e regalounos ese don.
Ademais, tamén trouxo o teatro ao rural. Lembro nunhas festas en Morcelle (Becerreá), como a mocidade converteu o portal da Casa de Xelo nun teatro, para representar unha comedia na que os valores humanos eran máis importantes que as comenencias. De feito, Anxo, aparece no Catálogo de Dramaturgos 1973-2004 da Xunta de Galicia, onde se di que estudou no Seminario de Lugo, “cidade na que presidiu, durante algúns anos, a Academia de Teatro, antes de marchar para Madrid estudar Teoloxía”. Constan neste catálogo seis pezas da súa autoría: A roca e a vella (1977) sobre a emigración; As tres solteiras (1977), comedia costumista; O mundo das meigas (1980), de xénero antropolóxico; A malla (1980), comedia costumista; O señor alcalde (1985), de xénero socio-político; e Xeración e doazón (2004), de xénero crítico.
Anxo é unha das persoas máis desinteresadas que eu coñecín nunca. As súas clases de música, a coordinación e dirección da Banda, as actividades socioculturais que organizaba, todo iso era de gratia et amore. Ademais nunca buscou notoriedade pública, nin poder. El é a xenerosidade personificada, nun mundo no que abondan as miserias, as comenencias, as ambicións e o egocentrismo. Anxo sementou bo rollo, sementou amor, unión fronte ao individualismo, e afecto polas artes desde a base. Creo que ese é o seu legado. Por iso, na homenaxe que lle fixemos este 17 de xuño nas Nogais, tamén recolleu de nós iso que sementou. Trátase dun referente, alguén moi especial que forma parte do mellor que hai en cada un de nós.
