Gustaríame dedicarlle o meu primeiro artigo de 2025 a alguén moi especial e valiosa, a Ana Vallés. Aproveito a escusa extraordinaria e excepcional da concesión, por parte do Ministerio de Cultura, da Medalla de Ouro ao Mérito nas Belas Artes 2024, concedida na última xuntanza do Consello de Ministros do 23 de decembro.
Un ano antes daba a lección inaugural do curso 2023/2024 da Escola Superior de Arte Dramática de Galicia. Facíao cunha performance que era toda unha declaración de principios sobre a ilimitada e marabillosa escola de vida e de humanidade que é a festa das artes escénicas. Sobre todo cando se trata, por exemplo, dun teatro inquedo, que se re-inventa en cada espectáculo, que nos deleita sacándonos das nosas zonas de confort e desas certezas enganosas e alienantes, coas que escondemos a nosa vulnerabilidade. Esas certezas e asertividade coas que competimos no mundo no que gaña o máis forte.
As creacións escénicas de Ana Vallés, pioneira en Galicia e no Estado español do teatro contemporáneo posdramático, inventan a cada paso a beleza e, a través da súa maxia, íspennos de certezas alienantes, retírannos o poder, nunha liberación que se prende da mirada limpa e emocionada.
O seu teatro esfarela as convencións tradicionais, os pactos da mímese ou imitación da realidade. Afástase dese teatro que nos explica o mundo a través da representación de historias e de personaxes, dese teatro que nos produce a falsa sensación, ao saír do espectáculo, de que sabemos quen son os personaxes e que é o que lles pasa. No de Ana Vallés pasan cousas ou, para ser máis xustos, pásannos cousas difíciles de explicar. Acontece algo que nos volve máis sensibles, que nos deixa igual que cando acabamos de experimentar un longo e apaixonado beixo ou un longo abrazo, deses que tan ben nos sentan.
O teatro de Ana Vallés non xoga co drama que imita o mundo a base de esconderse, de finxir que non é imitación ou teatro, e de darnos leccións sobre o que temos que facer ou que pensar. O seu pon en foco as persoas e o propio escenario, nunha afirmación do estar en escena con nós, co público, explorando e escoitando o que hai, a materialidade dos obxectos, das luces, do espazo, dos sons, da música, dos corpos… Ata que esa materialidade acaba por adquirir, como por arte de maxia, un sentido transcendental. Deste xeito, a dramaturxia, entendida como a operación de compoñer accións para un espectáculo, modelando esa composición para que teña algunha dirección ou sentido que nos poida levar a algures, transfórmase nunha constelación máxica que nos sitúa no lugar da reflexión emocionada, por veces alucinada.
A Vallés é capaz de inventar a beleza e, sen facer teatro dramático aristotélico (ou o que adoitamos entender como teatro dramático aristotélico, na familia dos realismos máis ou menos estilizados), acaba por facernos acreditar naquela máxima de Aristóteles, segundo a cal a beleza equivale á bondade, a beleza é o camiño dos valores éticos edificantes.
A Vallés é capaz de inventar a beleza coa súa poesía escénica sen caer no esteticismo explícito, desde a sutileza e a ambigüidade das formas nas que traballa unha plasticidade e unha musicalidade inéditas. Unha orixinalidade na que poden entrar, a xeito de colaxe, citas e inspiración dos seus referentes filosóficos, literarios, teatrais, visuais, etc., como poden ser Tadeusz Kantor, Pina Bausch, Kazuo Ohno, María Zambrano, Antonin Artaud… E, sobre todo, as persoas que a rodean e coas que traballa, porque Ana Vallés non chega o primeiro día de ensaios coa obra escrita e sabendo cal vai ser o resultado final. Pola contra, o seu traballo vaise cociñando no proceso e depende dos ingredientes congregados. Trátase de dramaturxias colaborativas posdramáticas, nas que ela, como dramaturga/compositora, vai armando, desde a escoita, a intuición e a experiencia acumulada, esa constelación máxica que nos sitúa ante a experiencia transcendente e orgásmica do seu teatro.
En boa parte, penso que ese inventar a beleza en cada espectáculo deriva, precisamente, da exploración dos materiais singulares cos que traballa, potenciando a súa autenticidade, incluso desde a ironía ou a parodia, desde o humor tamén. Deriva de non levar na cabeza o deseño ou a idea do que ten que ser o espectáculo, porque se o fixese desa maneira estaría a someter a acción ás ideas preconcibidas, sen escoitar as singularidades dos corpos das persoas, dos corpos dos obxectos que as acompañan en escena, o corpo da luz e dos sons etc.
Naquela performance, coa que fixo a lección inaugural do curso académico 2023/2024 da ESAD de Galicia, titulada: “Confundídesme con outra”, que se pode ler no número 106 da revista erregueté, comezaba deste xeito:
“Viñemos aquí para falar de teatro, é dicir, de pallasos e de filosofía. Pero imos falar de persoas e profesores ignorantes, ou de profesores ignorantes, como queirades.
En Teatro Invisible propuxérame facer unha declaración de amor ao teatro e ao final de cada función confesaba o meu fracaso. Hoxe, consciente de que me confundides con outra persoa, intentarei converterme en mestra ignorante e falar de teatro, que para min é un misterio. Nin sequera agora sei o que é, niso ando.”
As súas palabras, con esa chiscadela a O mestre ignorante de Jacques Rancière, estaban atravesadas polo movemento e pola mirada dunha maga que estaba a facer algo con nós, un ritual bonito, de proximidade e, ao mesmo tempo, dunha distancia mítica. Naquelas palabras aparecen de maneira fermosa algunhas das claves do seu xeito de entender as artes escénicas. Unha amalgama de soños corpóreos e de corpos fantásticos en constelación máxica. Desde entón, en recoñecemento a súa valiosa achega, temos na ESAD de Galicia un aula que leva o nome de Ana Vallés.
Acaba o 2024 coa Medalla de Ouro ao Mérito nas Belas Artes e a min todo me parece pouco polos momentos preciosos e inesquecibles que nos ten feito vivir.
