Abranguer o mar
O son do mar, escoitáchelo algunha vez? As voces que murmuran nas ondas de fondo, as que recitan poemas no subir e baixar da escuma sobre a area, as que berran no seu romper feroz contra as rochas… Silencio! O mar non fala! O mar é só a auga perigosa que leva a vida das persoas que se deixan arrastrar por el e os seus cantos de serea. Afástate del, ti es un verme de terra, e os vermes non saben nin nadar nin voar, só facer buracos na terra para vivir; para morrer.
En El mar: visión de unos niños que no lo han visto nunca, puidemos escoitar, ver, sentir… a historia dunhas nenas e nenos que nunca puideron ver o mar, a través da voz do seu profesor, Antoni Benaiges, representado por Sergi Torrecilla e Xavier Bobés. Unha historia reconstruída e adaptada por Alberto Conejero grazas ao material documental que se salvou tralo silencio incendiario do golpe de estado de 1936. Dicíanos Alberto no encontro posfunción co público, que esta historia perdería sentido se non se contase a través da linguaxe do teatro de obxectos, pois sen eles se perdería o contacto directo co legado material que nos deixou Antoni Benaiges. É preciso achegarnos a estes obxectos (a través da amplificación dos mesmos nas imaxes proxectadas no fondo do escenario), estar ao seu carón, poder tocalos coas nosas miradas en todos os seus detalles, para sentilos e transportarnos 88 anos atrás, cando se fusilou o tempo. El mar: visión de unos niños que no lo han visto nunca, título desta obra de teatro, é o título que tiña un dos cadernos máis emblemáticos dos que se publicaron grazas á imprenta que Benaiges levou a aquela recóndita escola de Bañuelos de Buerba, unha aldea de Burgos que tiña 200 habitantes no ano 1934. Un caderno lido integramente en escena por Sergi, onde as nenas e nenos daquela escola expresaban como imaxinaban que sería o mar que ían ver, e que acaba converténdose nunha pequena gran xoia literaria polo que mostra sobre o poder da educación e o mar de oportunidades que esta nos abre: “También los niños saben del mar sin haberlo visto nunca”, dicía Sergi emocionado ao rematar de lelo.
O comezo da peza conéctase o amor por aprender gozando, o amor pola figura das mestras e mestres que cambiaron as nosas vidas, o amor pola infinitas posibilidades que nos ofrece a educación e a vida… co amor que se establece entre os actores (mestres) e o público (alumnos). E dende aí, con Sergi e Xavier como corpos presentes, xunto coa presenza patente do resto do equipo e a de Antoni Benaiges e as súas alumnas e alumnos; déronos unha lección sobre loitar polos ideais que fagan da sociedade un lugar acolledor onde poder soñar e expandir as nosas almas tanto como a inmensidade do océano sen límites no horizonte: “La mente no culmina el proceso de aprender, lo interrumpe” (Sergi-Antoni).
Traer á memoria esta historia, recuperala da fosa común de historias que quixeron ser borradas dándollas de comer aos vermes, e traela de novo á vida a través do teatro; é un canto de resistencia para lembrar de onde vimos e decidir cara a onde queremos ir. É un canto de valentía co que ruxir dende o mar aos que se apegan ao solo: Eu quero ser mar! ¡Yo necesito ser maestro! (Sergi-Antoni).
Mais un mestre precisa dunha escola, e así o escenario comeza baleiro cunhas mesas de madeira con rodas (a modo de pupitres) desordenadas á dereita do escenario. Como se dunha escola abandonada se tratase, o escenario estaba a precisar da chegada de Antoni Benaiges e a súa revolucionaria imprenta para esparexer por el palabras expansivas cheas de vida.
En escena entran pola esquerda o binomio Bobés-Torrecilla e quedan cravados vendo para os textos escritos que introducen a peza proxectados ao fondo. O silencio da escena xunto co aire dunha noite de verán nesta vila do interior da provincia de Ourense xeran unha atmosfera que nos transporta a outra dimensión no tempo, para logo volver ao presente co acendido de luces e a presentación de Sergi en escena facendo dun Antoni Benaiges actual que nos vai contar a súa historia mesturando a interacción presente co público coa interacción co pasado a través dos obxectos. Para isto, a figura do mestre en teatro de obxectos, Xavier Bobés, acompaña en case todos os momentos, en silencio (a excepción dunha pequena intervención vocal memorable), manipulando a cámara de vídeo e os obxectos que se proxectan a través dela; para crear en tempo real a posta en escena dos mesmos. Así, a peza articúlase entre momentos narrativos vocais nos que Sergi lle fala ao público, e momentos poético-visuais a través dos vídeos creados en directo por Xavier. Vídeos dunha coidadísima delicadeza no trato da imaxe e do obxecto, que incluso chegan a alcanzar unha dimensión onírica real no momento en que se mesturan as captacións da cámara en vivo con animacións superpostas sobre o vídeo de debuxos animados que pintaran as alumnas e alumnos da escola de Benaiges; que saen do papel e cobran vida sobre o escenario (vacas, campos, paxaros, nenas e nenos xogando…) Unha delicia para os sentidos que nos somerxe en dúas dimensións ao mesmo tempo, e que sería aínda máis inmersa se non fose porque as proxeccións se fixeron directamente sobre o muro de pedra do castelo de Ribadavia, o que facía que perdesen a definición que terían sobre unha pantalla de proxección, sobre todo polo ruído que xeraban as xuntas dos perpiaños de pedra no medio das imaxes, amolando un pouco.
A transformación do escenario a través desas mesas con rodas é tamén outro dos feitos máxicos dos obxectos macro da peza, pois as mesmas tiñan a capacidade de transformarse nunha pizarra coa que tomar a lección ao público, nunha maqueta de Bañuelos de Bureba, na parede da escola, en bandexas portaobxectos… Unhas mesas que parecían baleiras e das que naceron todo o universo de obxectos micro, como a pequena imprenta, cos seus papeliños, tipos, tinta… para somerxernos e volver ao pasado. Un pasado que comezou dende a infancia de Antoni e que ía dando chimpos no tempo (como chegou a ser profesor, destinos, a chegada a Burgos, a decisión de quedar naquela aldea perdida no medio da nada… porque nela si que había moito: as súas alumnas e alumnos, aos que se sentía conectado) ata que as agullas do reloxo se detiveron e quedou enterrado nunha cuneta. Estes chimpos temporais presentábanse en escena a través do movemento das mesas e a cadeira do mestre, que nos veráns se recollían e durante o curso volvían recompoñerse cunha nova forza creativa. Acompañando o baile escénico das mesas accionadas por Sergi e Xavier, estaba a música de piano do gran compositor burgalés asasinado no mesmo tempo que Benaiges, Antonio José Martínez Palacios, tamén abruptamente silenciado polas bestas sublevadas; as que saíron dos seus buratos cheos de odio para acabar con todas aquelas e aqueles que inspirasen ás persoas a soñar con outras posibilidades de mundo.
Dende o comezo da historia xa sabemos como vai a rematar, a medida que Sergi vai escribindo 1934, 1935,… 15 de xullo de 1936, día de fin de curso. Antoni non volve a Cataluña (a casa materna) pois vai levar o colexio ao mar nese verán. “Viernes 17 de Julio. ¿Que hay detrás de todo este silencio?” (Sergi). Sabemos que se achega o fin da obra, presente e pasada. Sergi queda só en escena, sentado sobre a cadeira, cunha luz puntual tenue, contándonos intimamente como foron as súas derradeiras horas antes de ser fusilado. Neste momento viuse ao Sergi máis Antoni de toda a peza, onde se viu menos o actor e máis a Benaiges. Un momento fermoso, de calma, cun texto creado por Alberto Conejero que nos atrapa sen deixarnos caer na emoción fácil de xerar unha empatía que nos cause rabia pola inxustiza do momento. Un distanciamento para non caer en facer o mesmo cós asasinos, odiar. Erguéndose, deixa caer con delicadeza a cadeira e queda vendo para o caos do escenario con todo perdido polo chan, mentres se escoitan os picos e palas a abrir a fosa común onde se supón que está enterrado Benaiges; cun locutor que nos explica: “donde no hay fosas, no hay raíces”. Os seus corpos sepultados, agochados, rubiron polas raíces, subiron polo tronco, e saíron á luz a través das follas das árbores nas cunetas; esas que nos bisban ao pasear baixo delas para lembrarnos a súa permanencia.
Formalmente, a peza remata ao igual que comeza, con Sergi e Xavier estáticos vendo para as proxeccións textuais que aparecen no paredón do castelo, entre as que resoan: “Lo que nos hace serviles es la construcción de un olvido. ¿Cómo se transmite un olvido? […] Somos herederos de una posibilidad borrada, hijos e hijas de una memoria escurecida […] ¿Quién ha inventado este siempre?”
Preguntas lanzadas ao ar e que chegan aos nosos oídos. Dende as gradas o silencio do escuro estoura en aplausos. Os actores entran e poñen a cadeira de Benaiges en pé. A clase non pasou, a lección queda, para sempre, nos nosos corazóns.
