A autocrítica é unha das virtudes máis útiles na vida e para a vida. Esa capacidade para vernos, para analizarnos, para reparar nos nosos puntos febles e tamén nas nosas fortalezas. Desde a autocrítica podemos corrixir aspectos da nosa personalidade e do noso comportamento que non nos gustan, ou que poden resultar contraproducentes e negativos para a mesma persoa, e para as persoas coas que se relaciona.
A autocrítica vén sendo un espello no que podemos mirarnos e arranxar aquilo que non nos fica ben ou que non funciona. É case como o teatro dramático, aquel que Aristóteles parecía ligar coa competencia da mímese e coa utilidade pedagóxica que esta nos podía reportar a través da catarse. Claro, o pracer e a dor xónguense na catarse dramática, igual que se xonguen na autocrítica. Resulta difícil concibir a aprendizaxe, que nos pode supor o recoñecemento, a anagnórise, dun erro – que non ten porque ser o erro tráxico, porque aquí non se trata de traxedia, senón de drama –, sen experimentar esa emoción positiva ligada á dor. E digo positiva porque se trata dunha dor edificante, xustamente pola capacidade de ver o erro e de poder, por tanto, con vontade e humildade, emendalo. O erro, no drama, ten solución e a historia pode acabar ben. Iso é o que buscamos, que a historia vaia ben, estar ben, ser felices, sexa o que iso for.
Se a autocrítica é unha ferramenta necesaria e valiosísima na vida, como non o vai ser tamén no teatro? Así pois, o primeiro ou a primeira crítica dun espectáculo debería ser a propia artista, as propias persoas que compoñen a equipa artística. É desde a autocrítica que se pode ir mellorando e modulando unha creación ou composición escénica. Esa é unha das principais funcións da dramaturxia: a crítica. Incluso, sobre todo en danza contemporánea, fálase moito, entre quen estudan e exercen esa función, da “dramaturxia distribuída” (traduzo literalmente do inglés). A importancia tamén de xerar unha “consciencia dramatúrxica” en todas as persoas da equipa, que non é máis que adestrar esa capacidade (auto)crítica relativa non só ás propostas creativas, senón tamén aos mecanismos de coherencia e estruturación das accións escénicas que van acabar por dar unha peza, así como ao sentido que se pode desprender dese conxunto e das súas partes.
Porén, curiosamente, no gremio das artes escénicas, e no que poderiamos definir como a propia natureza do artista, hai un certo narcisismo e unha necesidade do aplauso e do éxito a toda costa. Tamén hai unha necesidade de crer cegamente, ou sexa, con paixón e entrega total, no que se fai, no proxecto. E todo isto, loxicamente, colide con esoutra virtude imprescindible para o crecemento e a mellora, para a apertura: a autocrítica.
O narciso mírase no espello, claro que si, pero non o fai para ver as eivas, os puntos fracos, ou os posibles erros, senón para adorarse, para admirarse, para auto-aplaudirse, para reafirmarse: Que guapo son! Son o mellor! O meu teatro é o Teatro con maiúsculas! O exercicio que acabo de facer para a materia de Dramaturxia, do profesor Becerra, non ten tacha, é perfecto.
As actrices e actores, a directora, a escenógrafa e toda a equipa, que está moi unida e fai piña, para poder gorecerse da intemperie na que se encontra o sector en Galicia, tamén necesita esas palmadiñas nas costas. Con toda a ilusión que investiron no proxecto! Co ben que o pasaron nos ensaios coas cousas que se lles ían ocorrendo! Co moito que se queren! Co moito que tiveron que pelexar e venderlle a moto a todo o mundo, comezando por si mesmos, para chegar a estrear! Venderlle a moto ao tribunal baremador da AGADIC para conseguir a subvención, venderlla aos programadores para que che fagan oco na limitadísima axenda que barallan e che dean a oportunidade de actuar no seu teatro, para o seu público. Porque aquí todo leva posesivo, que somos de leiriñas. En fin, que despois de todo ese investimento en ilusión e traballo e en (auto)vender a moto, como imos ter espazo para a dúbida, para deter a paixón cega do facer e facer o pensar autocrítico. Si, pararse a pensar é un facer, é tamén un traballo. A tarefa de separarse dun mesmo e observarse, analizarse, corrixirse, avaliarse, aínda que poida doer. E o pracer de aprender, de emendar, de edificar, de construír. Porque a autocrítica é edificante.
A paixón e a entrega necesarias para que un proxecto escénico saia adiante, poden ser as mesmas, se son cegas, que nos condenen a un resultado mediocre.
Tamén, por suposto, é necesaria a autocrítica da crítica. Ou a crítica da crítica teatral. Si, sen caer nun bucle, na crítica teatral é imprescindible a autocrítica ou crítica ao cadrado, antes de publicar un artigo. É unha boa práctica porque hai que coidar o xeito no que se describen e avalían os traballos dos demais. Cuestión de respecto e de civilidade. Eu diría que o hai que coidar aínda máis que cando un fai crítica de si mesmo.
É certo que fai falta crer no que un fai e defendelo, igual que tamén é certo que fai falta entregarse e que é necesaria paixón. Pero iso non nos pode facer perder o norte da autocrítica. Quen a practica tamén acepta e acolle de bo grao, ademais, a crítica externa, porque sabe que iso é un enriquecemento. Poder contar coa mirada externa é, sen dúbida, unha vantaxe. A dramaturxia é unha vantaxe.
Nos dezaoito anos que levo de profesor na Escola Superior de Arte Dramática de Galicia, e nos trinta que levo como profesor de teatro, contando os cursos que teño dado en Centros Cívicos e Escolas de Adultos de Barcelona, ou en laboratorios para institucións, festivais e asociacións do sector de diferentes lugares, teño observado que as persoas que mellor acollen e aceptan a crítica son tamén as máis brillantes e as que fan traballos máis impresionantes. Non falla! A alumna, o alumno, que quere aprender exerce a autocrítica, valora o erro, abraza o fracaso e ten a xenerosidade, non exhibicionista, de abrir a súa vulnerabilidade e traballar desde ela. Algo así debe de ser a escoita e a porosidade, a través das cales a artista é unha canle aberta para a arte.
Esta semana vin o meu primeiro espectáculo de 2024 dunha exalumna. Eu, fraude! de Paula Pier, estreado o venres 12 de xaneiro no Teatro Rosalía de Castro da Coruña. Eu, fraude! é un dálo todo, un abrirse en canal, desde a felicidade que supón a autocrítica, desde a felicidade de (re)coñecerse, de analizarse, de espirse do engano do autoengano, a través da actuación (da acción), contándonos e cantándonos as grazas e as desgrazas para abolir a fraude. Nun dos momentos máis apaixonados, Paula Pier e as súas compañeiras chegan a un orgasmo escénico e, xusto despois, como cando te dás un baño de contraste con auga xeada, logo de saír das termas quentes, afirma e confirma: “aí, xusto aí, ao lado mesmo do orgasmo, está a ferida” (cito de memoria). Pois eu tamén digo que aí, xusto aí, no máximo pracer do aprender, do prender, do crecer, do (auto)coñecemento, está tamén a dor salvífica da visión do erro, do fracaso, da caída, do moito que nos custa todo. Pero sen autocrítica corremos o risco da vangloria ou da gloria va. E iso si que me parece triste.
