O EXTRAORDINARIO
Souben, por Oriana Bonet, a súa filla, que Rosa-Victòria Gras (Vallgorguina, 1933) morreu este 26 de marzo 2025. Escoito a mensaxe de Oriana e fico impresionado e incrédulo. Os seres humanos debemos de ser a única especie capaz de pensar ou de sentir que a morte non existe, aínda que teñamos certeza e probas dela.
Desde que a coñecín en 1996, sempre sentín que Rosa-Victòria era eterna e que sempre ía estar aí, para cando quixese ila visitar e encontrarme na súa mirada intensa e radiante, de meiga de Vallgorguina.
Ante todo, Rosa-Victòria Gras era un ser de luz. Naquel Institut del Teatre de Barcelona de finais dos 90, as súas aulas de dicción eran un espazo para conectar coas enerxías que despregan as palabras e para descubrir as dimensións máis “deslumbrantes” da lingua. Lembro aquel ano no que traballamos os sonetos de Shakespeare na tradución catalá de Carme Montoriol Puig, que mantiña o pentámetro iámbico do orixinal. Lembro como, a través da dicción e do ritmo, descubriamos significados inéditos e como a propia musicalidade, ao activar as palabras e poñelas en voz e corpo, erguía un sentido inaudito. As aulas de Rosa-Victòria eran o lugar no que, de repente, alampaba a poesía entre nós, estimulada e orquestrada por ela, como se tivese poderes sobrenaturais.
“El concepte de poesia no és cap concepte definit; cadascú experimenta de manera diferent allò que els altres anomenen poesia. Pot, fins i tot, ésser que els més entesos en les anàlisis del llenguatge s’hi confonguin. Però, entre tants parers voldria dir-hi el meu: si alguna part d’aquests escrits us mena enllà de la quotidianitat – una mica, tan sols – és que hi trobeu poesia. Potser qui escriu comença el poema i el continua qui el llegeix? Segurament. Per a mi, s’ha d’haver produït, també, en la que tinc per veritable poesia, alguna intervenció de fora de nosaltres que farà que ens estranyem d’alguna cosa que no entenem ben bé – perquè no és entenedora –, que en fa adonar que “allà encara no hi havíem estat”. El grau amb què ho sentim, l’estranyesa aquesta de què parlo, és divers: segons cadascú, el seu context i la història que ha viscut.”
(O concepto de poesía non é un concepto definido; cadaquén experimenta o que outros chaman poesía dun xeito diferente. Incluso pode ser que os máis coñecedores da análise lingüística estean confundidos. Pero, entre tantos pareceres, gustaríame dicir o meu: se algunha parte destes escritos te leva máis alá do cotián –só un pouco– é porque neles atopas poesía. Quizais quen escribe comeza o poema e continúao quen o le? Seguramente. Para min, tense que ter producido tamén, na que considero verdadeira poesía, algunha intervención de fóra de nós que fará que nos estrañemos por algo que non acabamos de entender –porque non é para entender–, que nos fai darnos conta de que “alá aínda non estiveramos”. O grao en que o sentimos, esa estrañeza da que falo, é diverso: dependendo de cada persoa, do seu contexto e da historia que viviu.)
Así a describe Rosa-Victòria na “Benvida” do libro La roda de la fortuna (Arola Editors, 2018).
DRAMATURGA
Rosa-Victòria Gras foi poeta, dramaturga, tradutora, guionista, doutora en Filoloxía Catalá, estudosa da prosa de Verdaguer e, desde moi nova, coñecedora de diversas linguas. Profesora de dicción no Institut del Teatre de Barcelona desde 1982 até 2012, trinta anos.
Foi autora de quince obras teatrais, como Mima, la boja damunt la teulada (1953) (Mima, a tola debaixo do tellado); La vigília (1965) (A vixilia) pola que obtivo o Premio Cassandra en 1988; Per testimoni, Sàskia (1970) (Por testemuño, Sàskia); Somniar la vida (1971) (Soñar a vida), coa que gañou o Premio Santos Antolí en 1980; Balneari Celeste (1974) (Balneario Celeste); El crit dins d’una capsa de cartró (1981) (O berro dentro dunha caixa de cartrón), pola que obtivo o Premio Lisístrata en 1981; ‘La nit de les dues llunes’ (1990) (A noite das dúas lúas), que gañou o Premio Recull-Teatre; Dues Medees (1991) (Dúas Medeas); El contraverí (1998) (O contraveleno); Um estiu amb les amigues (2007) (Un verán coas amigas); Atracciones Gasparino (2012) (Atraccións Gasparino); recompiladas nunha edición do Institut del Teatre de Barcelona, ao coidado do dramaturgo Albert Tola, quen foi tamén o seu alumno e amigo. Na contracapa dos volumes desta edición podemos encontrar unha síntese sobre algunhas destas pezas, que nos revela algunhas das inquedanzas da Rosa-Victòria dramaturga. Por exemplo, Per testimoni, Sàskia (1970) “é o monólogo dunha muller con impulsos asasinos, unha peza de madureza. […] Somniar la vida (1971) está ambientada en Roma co perfume das flores máis estrañas que escribiu Tennessee Williams. […] Balneari Celeste (1974) é un hotel para suicidas onde lles aforran a faena bruta aos clientes” Unha peza sobre a eutanasia. “La vigília (1965), un drama barcelonés con complexos xogos de alternancia entre posibles realidades. Mima, la boja damunt la teulada (1953), unha obra que anticipa a atmosfera das obras que seguirán. […] El contraverí (1998) é un antídoto contra a infamia da historia onde se recollen cinco momentos de horror en cinco lugares e tempos diferentes. El crit dins d’una capsa de cartró (1981) é un conmovedor drama político a partir dun feito real: a violación e asasinato dunha nena de dous anos e medio na Semana Santa de Sevilla. Um estiu amb les amigues (2007) narra a degradación sutil duns vínculos de amizade a causa das relacións amorosas ao longo dun verán en Mallorca. No díptico Dues Medees (1991) encontramos unha Medea que se rebela contra o seu propio mito desde un punto de vista feminista. Finalmente, Atracciones Gasparino (2012), coa aparente lixeireza do teatro xuvenil, a partir da desaparición dun coñecido parque de atraccións, narra a progresiva desaparición dunha cidade en mans dos seus gobernantes: Barcelona.”
Albert Tola, ademais, publicou, por encarga do Institut del Teatre, dentro da serie “Conversas”, un valioso libro titulado Rosa Victòria Gras. Dimensió creativa de la llengua (Institut del Teatre, 2018) (Rosa Victòria Gras. Dimensión creativa da lingua), cunha extensa entrevista, a través da que podemos acceder aos recordos e reflexións que dan conta dunha “intelectual de sensibilidade artística aguda, compromiso social tenaz e proximidade xenerosa cos seus alumnos”, en palabras de Albert Tola, quen tamén nos lembra que Rosa-Victòria foi unha das referencias pedagóxicas principais do Institut del Teatre, e salienta “a súa loita pola recuperación e impulso da herdanza cultural e lingüística catalá, cun legado que se proxecta cara ao futuro.”
Rosa-Victòria, ademais, traduciu ao catalán obras de Botho Strauss, Franz Xaver Kroetz, Caryl Churchill, John Webster e Edward Gordon Craig. Como poeta ten publicados dous libros: Finestrelles d’autobús (Oikos-Tau, 1996) (Xanelas de autobús) e La roda de la fortuna (Arola Editors, 2018) (A roda da fortuna).
PIONEIRA NA TELEVISIÓN
Antes, en 1972, a petición de Antoni Comas, do Institut d’Estudis Catalans, fixo para Radio Peninsular: Curs de català parlat (Curso de catalán falado), polo que recibiu o Premio Ondas. Na renovación de TVE en Catalunya, acometida por Sergi Schaaff, Rosa-Victòria converteuse na primeira mestra de catalán na televisión, co programa Català amb nosaltres (Catalán con nós), que comezou a emitirse en 1977, no que ela dirixía, escribía os guións e saía en pantalla para explicar a temática e entrevistar aos convidados, tratando cuestións de ortografía e gramática e abarcando todas as variantes do catalán. Despois dunha vintena de capítulos, en 1979 comezou a dirixir e presentar o programa Lliçons de català (Leccións de catalán) de temática máis ampla, sobre os erros que se poden cometer na fala ou sobre o léxico do teatro, por exemplo, gañando o Premio Òmnium Cultural de televisión. Entre 1982 e 1983, xunto a Marta Pessarrodona, escribiu e presentou Retrat de dona (Retrato de muller), sobre biografías de mulleres destacadas en diferentes ámbitos como a medicina, a empresa, a televisión, a política, o agro, a teoloxía…
O ENCONTRO E O CAMIÑO
A súa sensibilidade cara todo o que traen consigo as linguas era patente na súa atención pola orixe das palabras e polas conexións que se podían establecer entre os sons e o sentido máis profundo das mesmas, así como as diferentes realidades, contextos espaciais e temporais, segundo a zona. As súas aulas estaban abertas a todas as variantes da fala dos Països Catalans. Nunha das últimas veces que nos vimos regaloume un volume de contos en occitano, para que desfrutase desa lingua e dalgunhas das súas historias.
Neste artigo gustaríame facerlle unha pequena homenaxe, compartindo algunhas imaxes e lembranzas dunha persoa que non só foi para min unha mestra principal, senón tamén alguén que forma parte daquilo de mellor que veño sendo como persoa, alguén que me axudou a medrar e que, dalgún xeito, sinto que me constitúe e que continúa comigo.
A circunstancia na que nos coñecemos resultou, inesperadamente, incrible. En setembro de 1996 presentábame ás probas de acceso para estudar dirección escénica e dramaturxia no Institut del Teatre de Barcelona. Eramos case noventa aspirantes para doce prazas. Os exercicios das probas eran todos en catalán, igual que os estudos, e rumoreábase que a proba de dicción da “Doctora Gras”, así lle chamabamos cariñosamente, en honra á súa elegancia e sabedoría, era a máis difícil de pasar. Certamente, era considerada un referente e unha autoridade do catalán máis xenuíno e vital. No escenario do Teatre Adrià Gual do Institut del Teatre, no antigo edificio do Carrer San Pere Més Baix, próximo da Via Laietana, estaba a “Doctora Gras” ao lado dun atril, no que repousaba a obra poética completa de Josep Carner. Ela ía chamando, de cada vez, as persoas aspirantes que estabamos sentadas na platea. Entón collía o libro e deixaba que se abrise á sorte enriba do atril, a persoa tiña que ler en voz alta o poema que lle saíse e despois falar brevemente sobre el. Cando me tocou a min, co catalán precario que sabía daquela, expliqueille que só levaba dous meses en Barcelona, que fixera un curso intensivo de catalán durante o verán na Escola Oficial de Idiomas e que estaba aínda un pouco verde, intentando escusar os posibles erros. Entón ela preguntoume de onde viña e cando lle dixen que era galego, da montaña de Lugo, de Becerreá, comezou a falarme en portugués e preguntoume: entón podes dicirme algún poema galego? Eu recitei o “Adiós ríos, adiós fontes” de Rosalía de Castro, mentres observaba como me miraba daquel xeito tan penetrante, mentres sorría. Creo que sorría e iso deume confianza, aínda que estaba alucinado do que estaba a acontecer. Pediume se lle podía dicir outro poema e entón recitei “Cousos do lobo” de Uxío Novoneyra. Eu diría que a “Doctora Gras” sorría e gustaba. Entón preguntoume se sabía algunha canción galega. As outras persoas aspirantes xa se remexían nas butacas da platea e non era de estrañar: no exercicio máis difícil das probas de acceso, o da “Doctora Gras”, un aspirante dicindo poemas en galego e poñéndose a cantar unha cantiga popular: “Nunha barca de Marín”. Ao rematar a canción, achegouse ao atril e abriu o libro de Josep Carner e convidoume a que lese un poema. O caso foi que lin aquel poema en catalán sen atrancarme e desfrutándoo, sen que me parecese difícil, como se o coñecese de vello. De feito tratábase dun poema de Josep Carner sobre un camiño, que parecía un eco de dous dos meus poemas preferidos de Rosalía de Castro e de Uxío Novoneyra, que tamén percorren un camiño. Para que logo a xente diga que a maxia non existe! Como podía ser que Rosa-Victòria xusto fose escoller un poema de Josep Carner que semella irmán de dous dos meus poemas predilectos de Rosalía e de Novoneyra? Pois aí comezou tamén o camiño de inmersión na lingua e na cultura catalás, así como unha relación académica e de afecto moi grande e moi especial.
Rosalía de Castro (1837-1885):
“Dende aquí vexo un camiño
que non sei adónde vai;
polo mismo que n’o sei,
quixera o poder andar.
Istreitiño sarpentea
antre prados e nabals,
i anda ó feito, aquí escondido,
relumbrando máis alá.
Mais sempre, sempre tentándome
co seu lindo crarear,
que eu penso, non sei por qué,
nas vilas que correrá,
nos carballos que o sombrean,
nas fontes que o regarán.
Camiño, camiño branco,
non sei para dónde vas;
mais cada vez que te vexo,
quixera poderte andar.
Xa collas para Santiago,
xa collas para o Portal,
xa en San Andrés te deteñas,
xa chegues a San Cidrán,
xa, en fin, te perdas… ¿quén sabe
en dónde?, ¡qué máis me dá!
Que ojallá en ti me perdera
pra nunca máis me atopar…
Mais ti vas indo, vas indo,
sempre para donde vas,
i eu quedo encravada en onde
arraigo ten o meu mal.
Nin fuxo, non, que anque fuxa
dun lugar a outro lugar,
de min mesma, naide, naide,
naide me libertará.” (Rosalía de Castro. Follas Novas, 1880)
*********************************************************************
Uxío Novoneyra (1930-1999):
“VAI polo monte o camiño
outeando como un louco
polos caborcos do val
i as poxas do taramouco.
Cruza solo a serra toda
sin levar outra compaña
que a gran presencia do ceo
sobre o silencio da braña.
Eu non sein pra onde vai
méntral’ o quedo mirando.
Sólo sein que eilí se compre
o soño que estoun soñando…” (Uxío Novoneyra. Os Eidos, [1952] 1981)
*********************************************************************************
Josep Carner (1884-1970):
“Cançoneta incerta
Aquest camí tan fi, tan fi,
qui sap on mena?
És a la vila o és al pi
de la carena?
Un lliri blau color de cel,
diu: -Vine, vine-.
Però: -No passis! -diu un vel
de teranyina.
¿Serà drecera del gosat,
rossola ingrata,
o bé un camí d’enamorat,
colgat de mata?
¿És un recer per a adormir
qui passi pena?
Aquest camí tan fi, tan fi,
qui sap on mena?
¿Qui sap si trist o somrient
acull son hoste?
¿Qui sap si mor sobtadament,
sota la brosta?
¿Qui sabrà mai aquest matí
a què em convida?
I és camí incert cada camí,
n’és cada vida.” (Josep Carner. Cor quiet, 1925)
PORTUGAL E GALIZA
A relación de Rosa-Victòria co eixo atlántico peninsular, Galiza e Portugal, viña de lonxe. Fora axudante nos inicios da Cátedra de galego-portugués da Universidade de Barcelona, con Basilio Losada. Nese contexto, recibiu unha beca, xusto despois da Revolução dos Cravos, para ir a Coimbra, na época na que comezaban a despregarse os plans de alfabetización xeral no país luso, despois dos corenta anos da ditadura de Salazar. Por aquela altura, Rosa-Victòria estaba con Yago Bonet Correa, da familia dos Correa Calderón de San Miguel de Neira de Rei, en Baralla, Lugo, con quen tivo dúas fillas: Miriam e Oriana. Eu tiven e aínda teño trato coa máis nova, con Oriana.
Abro agora unha paréntese. A finais dos 80 estiven na casa dos Correa Calderón de San Miguel de Neira de Rei, ao lado de Becerreá, en Baralla, e coñecín ao tío de Oriana, a Antonio Bonet Correa (1925-2020), catedrático da Universidade Complutense de Madrid e historiador da arte, que foi presidente da Real Academia de Belas Artes de San Fernando. Lembro facerlle unha entrevista para a revista cultural A Pipa de Becerreá, unha aventura que comezara cando estudaba bacharelato, creo que en 2º de BUP, en 1988.
A finais dos 90, xa no Institut del Teatre, Rosa-Victòria falábame dos contos sobre o rural galego que escribira a avoa paterna de Oriana, Asunción Correa Calderón (1896-1951), irmá de Evaristo. Para a mocidade estudante daquela altura o nome de Evaristo Correa Calderón (1899-1986), xunto ao de Fernando Lázaro Carreter, era un referente polo libro que utilizabamos moito: Cómo se comenta un texto literario. Evaristo Correa Calderón, ademais, é unha personalidade moi relevante para a cultura galega non só por ser membro das Irmandades da Fala, senón tamén porque foi o director da revista de vangarda artística Ronsel, publicada en Lugo en 1924, entre outras razóns.
Pecho a paréntese.
Os lazos de Rosa-Victòria coa cultura e a lingua galegas tamén derivaban do seu gusto polas románicas e polo seu activismo ideolóxico respecto ás linguas sen estado propio. O catalán, dun xeito diferente, pero ao mesmo tempo semellante ao galego, tamén sufriu e continúa a sufrir unha desigualdade e un intento de minoración por parte dos poderes centralistas do estado español. Esta consciencia cultural e lingüística e o activismo respecto a unha situación de subalternidade das nosas linguas, tamén nos unía. As persoas únense polo amor e pola loita, cando senten que a lingua que as constitúe é continuamente secundarizada e minorizada, con todo o que iso implica.
Da súa relación co contexto galego-portugués, cando comezou a desfacerse de parte da súa biblioteca, a min regaloume os libros en portugués e galego, entre os que hai primeiras edicións da poesía de Eugénio de Andrade e da de Herberto Helder, por exemplo.
DICCIÓN, PROSODIA, LINGUA E AMIZADE
En 1997 publicaba L’actor i la dicció (La Busca edicions) (O actor e a dicción), unha referencia para as persoas que se dedican ao teatro e para todas aquelas que senten paixón por el e queren descubrir as potencias da linguaxe. Na Cuina, aquel teatro pequeno semicircular do antigo Institut del Teatre do Carrer Sant Pere Més Baix, o libro fora presentado brillantemente polo catedrático da Universidade de Barcelona, Sebastià Serrano e por Maria Lluïsa Pazos, da editora. Ao saír Rosa-Victòria escribíame unha dedicatoria na primeira páxina do libro e debuxaba unha estreliña enriba do meu nome. Esa estrela continúa acompañándome.
Fóra das aulas do Institut del Teatre témonos encontrado na súa casa en Vallcarca, Barcelona, na casa de Vallgorguina “entre el Montseny i el mar, el Corredor i Montnegre”, no piso da Gran Via de les Corts Catalanes en Barcelona, case sempre con Oriana e cos seus netos o Uri e a Nina, cos que falaba en francés, en inglés e en catalán. Tamén veu ao meu piso no Carrer Puríssima Concepció, en Poble Sec, pegado ao novo Institut del Teatre de Montjuïc. Temos feito a queimada e os conxuros, temos falado de poesía, de teatro, de política… Eu sempre lle preguntaba cousas relacionadas coa lingua catalá e ela estaba sempre interesada no que eu andaba facendo e en que lle contase sobre a literatura galega. Penso que algo que aos dous nos fascinaba, de diferentes maneiras, eran as potencialidades das artes escénicas e da palabra para alcanzar outras dimensións da existencia humana, alén das ocupacións e preocupacións do día a día. A dimensión transcendental e até esotérica do teatro, vinculado aos ritos máxicos, así como a percepción das forzas telúricas e da escoita de todos os elementos da natureza e da paisaxe, como se nós non fósemos máis que unha parte dun todo. Eu faláballe das miñas experiencias de pequeno, cos meus avós labregos, na aldea e de como era aquela vida en conexión directa coa terra, cos animais, coas colleitas, coas árbores, co monte… Faláballe das noites de inverno ao redor do lume, dos ouveos dos cans e dos lobos, do responso a San Antonio cando se perdía un animal e se saía o responso é que ía volver e así acontecía o mesmo con outras encrucilladas… Falabamos de como as nosas linguas estaban descafeinándose por efecto do castelán, de como iamos perdendo esas diferenzas que garanten a complexidade e a diversidade.
Rosa-Victòria presentou, xunto ao tamén poeta e profesor do Institut del Teatre Lluis Solà, e á amiga e poeta Cristal Méndez, o meu libro O ritmo na dramaturxia. Teoría e práctica da análise rítmica (a partir da primeira dramaturxia galega en verso), publicado na colección Biblioteca-Arquivo Teatral Francisco Pillado Maior da Universidade da Coruña en 2005, para o cal escribira un valioso prólogo. Fora en decembro de 2005 na xa desaparecida Galería Sargadelos do Carrer Provença de Barcelona, onde vivimos actos fraternais entre o teatro catalán e o galego, como aquel que eu organizara con Ricard Salvat e Isaac Díaz Pardo.
Tamén nos acompañou, neste mesmo espazo, na presentación que o Dani Salgado máis eu fixeramos en 2007 dos nosos respectivos libros: A dirección de actores (Galaxia, 2006), presentado por Jaume Melendres, e Dramaturxia. Teoría e Práctica (Galaxia, 2007), presentado por Carles Batlle. Tamén veu á defensa da miña tese doutoral O ritmo na dramaturxia. Teoría e práctica, dirixida polo dramaturgo e profesor do Institut del Teatre, Carles Batlle, na que lle poñía o ramo a moitos anos de investigación, dentro do primeiro programa de Doutoramento en Artes Escénicas que botara a andar o Departamento de Català da Universitat Autònoma de Barcelona e o Institut del Teatre no ano 2000. A defensa foi o 11 de xaneiro de 2016. Alí estaba Rosa-Victòria, que para min fora como unha madriña tamén nesta investigación sobre o ritmo, na que recollía moitos elementos aprendidos nas súas aulas, así como referencias do seu libro, antes citado, L’actor i la dicció.
Rosa-Victòria tiña a unha calidade que facía que todos os momentos compartidos con ela fosen especiais, máxicos, reveladores. Eu sentíame en plenitude cando estaba con ela. Paréceme que había un entendemento entre nós moi profundo, como se viñese de antes incluso de ternos encontrado e coñecido, como se viñese de antano. Se cadra continúa e vai alén de nós, cara ao futuro.
“La roda de la fortuna
(Rimes d’infants – que d’infants no n’eren.)
La roda de la Fortuna
va caure en un pou som
i surava, surava
La roda de la Fortuna era de fusta
d’om
– De quin color és la fusta de l’om, amiga
– Carbassa, vet aquí.
– Color de gos com fuig
era la roda
que la Fortuna va llençar al pou,
cansada de rodar-hi
per tot el món.
– Ara que és a la vora
no ens vol afavorir,
ni a tu ni a mi?
– No duu la bena als ulls
i ens ha vist:
no som ni l’aigua
ni el brocal del pou.”
(‘LA RODA DE LA FORTUNA’ de Rosa-Victòria Gras. Arola Editors, 2018)
