Un corazón (en formol)
Cando morre alguén e temos que recoller cada unha das súas pertenzas, metelas en caixas e preservar o recordo dos trebellos, non podemos deixar de mirar cara atrás. Poden os obxectos falar da vida das persoas? Sen dúbida, si.
A morea de maletas, baúis e burras con vestiario exótico que enchen o espazo escénico de Tórtola, a produción do Institut Valencià de Cultura sobre a vida da bailarina e artista Carmen Tórtola Valencia (Sevilla ,1882 – Barcelona, 1955), din moito dela.
Unha artista que innovou na danza, recorreu medio mundo, se relacionou coas elites e apenas é coñecida (e recoñecida no noso país). Navegar pola rede e investigar sobre Tórtola Valencia é apaixonante pero á vez supón ver como a súa figura quedou reducida a un só relato. A mesma historia que repiten as reportaxes sobre a súa figura sen ir máis alá. Un alá ao que tenta chegar esta montaxe con texto de Begoña Tena e froito dunhas residencias de dramaturxia organizadas pola entidade pública valenciana. O que demostra que estas iniciativas públicas son fundamentais para a consolidación da dramaturxia de calquera cultura. A Asociación de Escritores e Críticos Literarios de Valencia considerou que era o mellor texto teatral de 2019 e a montaxe foi unha das triunfadoras dos Premios das Artes Escénicas Valencianas.
Sobre as táboas, seis mulleres que enchen de vida o cosmos de Carmen Tórtola nunha peza musical sen excesos, comedida e ás veces un tanto soporífera. Pero isto non é malo, porque non é un musical de Broadway, nin se busca a espectacularidade. A dirección de Rafael Calatayud é sinxela, deixándose levar polo texto e chegando a construír unha peza con toques de melodrama. É unha dirección que ignora por completo a escenografía deseñada por Luís Crespo. O soto do teatro, o espazo onde descansan as pertenzas da artista, só funciona como background. Por que non empregar, sendo este un musical no que se danza e se canta, a escaleira e pasarela superiores? Por que non xerar niveis e crear máis dinamismo? Por que desaproveitar tanto as posibilidades de ter tres actrices-bailarinas con carácter, forza e poder de cativar ao publico?
Tamén… que importante é a forma de dicir sobre a escena! Que difícil é entrar como espectador nunha peza cando algo renxe no código empregado! Porque esa é a verdadeira mágoa desta proposta: a impostación que se dá nos primeiros minutos da peza. Coido que é unha cuestión de escola, de oficio, de estilo, de modas… Pode que un estea xa acostumado a unha forma de dicir máis visceral, menos estilizada ou pomposa… pode que máis costumista. E isto afástanos do personaxe.
Sen dúbida, a fermosa caracterización e danzas de Anna Casas, Anaïs Duperrein e Alejandra García conseguen que os espectadores e espectadoras se transporten aos anos 20. As miradas e as belezas son de época, coma os carteis publicitarios que Tórtola protagonizou. Elas constrúen os momentos visuais máis fermosos e sutís. A impoñente forza de Marta Chiner, que interpreta á conservadora Pilar Millan Astray, non a converte nun personaxe maniqueo. Ao contrario, fainos axexar o carácter dunha muller sometida polas circunstancias e, ao mesmo tempo, coas ganas de resarcirse das humillacións que sentiu no pasado.
María Jose Peris interpreta a unha Tórtola mística, idealista e chea de contradicións. A figura da feminidade máis madura, grandilocuente é, ás veces, toda unha caricatura. Porque a Carmen Tórtola de Begoña Tena bebe diso, do extremo e da sutileza; de continuar coa mentira ou de desbotala. Foi Carmen Tórtola quen custodiou o corazón do presidente da Generalitat Francesc Macià? Nesta historia a artista é quen garda durante anos a víscera do político catalán, símbolo da ansiada república catalá, ao estilo da momia de Lenin. Un ideal que fracasará, como tamén a custodia do corazón en formol que llo dará a comer a Nero, o seu can.
De aí que esta peza ao final non fale tanto da artista e si do amor. Un amor que ao comezo da representación cremos que é fraternal: “Adiós, mamá”, di Ángeles (interpretada por Resu Belmonte) para ao final ser un amor de parella, de confidentes, de mulleres libres. Unha relación na que se interpón a sociedade pero tamén os fracasados ideais catalanistas da artista. Porque Ángeles Magret non só era a asistente de Carmen Tórtola, tamén era filla e amante. Amante por amor e filla por obrigación, pois a artista tivo que adoptala para evitar problemas cunha ditadura franquista que perseguía aos homosexuais.
Aínda así, o valor desta peza non deixa de ser a recuperación da figura de Tórtola Valencia nunha conxunción de realidade e fantasía. Co suxerido e o explícito. Ten humor en pequenas doses, boas voces e a capacidade de levar á espectadora, ao espectador, a décadas pasadas. Non deixa de ser unha montaxe de actrices e de texto, na que a música é un acompañamento que ilustra pero non condiciona a historia (como si fan os musicais). Ogallá máis proxectos que recuperen e dignifiquen as figuras do pasado como Tórtola, como María Casares, como Antonio Molina, Maruxa Mallo, las Sinsombrero…
