Fóra do circuíto dos teatros públicos municipais coa súa programación regular durante o ano, están os festivais que nos abren unha xanela a propostas escénicas internacionais que non podemos ver durante o ano. Outra función importante, ao meu parecer, é a posibilidade de ver pezas de aquí ou doutros contextos culturais que se saian dos canons máis convencionais. Esas pezas que á programadora ou ao programador municipal, cuxo traballo está baixo o escrutinio da concellería, lle dá medo levar á súa cidade ou á súa vila. Espectáculos que re-inventan o lugar da recepción, que procuran outros xeitos de facer e de conectar co público. Propostas arriscadas formalmente e, en consecuencia, tamén, quizais, tematicamente.
O festival Escenas do Cambio, da Cidade da Cultura, é, se callar, o exemplo máis redondo a este respecto. Un espazo para saír dos lugares comúns do teatro, da danza, do circo, para explorar modalidades fluídas e híbridas, que xeran pactos singulares coa recepción, abdicando daqueles máis tradicionais e das fórmulas máis trilladas.
Na décima e na décimo primeira edicións a súa directora artística foi a coreógrafa e bailarina Kirenia Martínez Acosta e deuse conta, quizais por vir da danza contemporánea, que é a modalidade escénica máis marxinada nas programacións regulares dos teatros, de que non bastaba con facer un festival cunha programación potente. Deuse conta de que ese espazo de risco artístico e de exploración de novos xeitos de facer e de pensar as artes escénicas e a súa relación cos públicos necesitaba un Comando Dramatúrxico, un grupo de persoas plural, comprometido e cómplice que apoiara, acompañara e despregara un plan de acción. Non se trataba de poñer un grupo de mediación. Tampouco se trataba de poñer un grupo de comunicación paralelo ao que xa ten a Cidade da Cultura que, por certo, fai un traballo brillante. Tampouco se trataba dun grupo de voluntariado para apoiar o festival. Non. Trátase, máis ben, dun laboratorio que acompaña e afonda na dramaturxia dun festival, naquela que, en primeiro termo, compón a súa directora artística e que, despois, pasa a amplificarse e a expandirse noutras posibles dramaturxias. Un laboratorio transversal que propón accións sutís, que acompaña, que escoita, que dialoga e que enfronta a utópica e marabillosa tarefa de deixar pegadas das experiencias artísticas, para que outras persoas que non puideron desfrutalas se poidan achegar doutras maneiras no futuro.
A continuación, a modo de crónica, vou compartir, pola miña banda, as pegadas que, en forma de primeiras impresións, deixaron as pezas desa dramaturxia que Kirenia artellou arredor do suxerinte concepto de “Lostopía”, mesturando nel melancolía e utopía.
VELAIQUICH AMOORCH do COLECTIVO D’ELAS, con dirección de Julia Laport, estreouse na apertura da 11ª edición de Escenas do Cambio (08/05/25). En contraste cos discursos institucionais, Andrea Castro, Eloi García e Myriam González, con MounQup a xerar música, achegáronsenos desde as súas estéticas urbanas, co puntiño ese “mamarracho” sobre o que alguén falou nun dos “latexos/encontros” do Comando Dramatúrxico. As inquedanzas de xente nova, comprometida, con actitudes moi políticas que non están nun panfleto verbal senón nos corpos nas actitudes, nos movementos, como toda a xestualidade que flúe do “waacking” e que se cruza con posicións paródicas de apoderamento, lucindo bíceps, botando miradas de desafío. Pero, sobre todo, xogando, desde a improvisación que abre a canle ao presente, á súa fraxilidade e á utopía de construír algo xuntas. Boa vibración, conexión total co público, desfrute, momentos de humor con hits como o de Rajoy falando do alcalde e do veciño do veciño que di que di… Desfrute total!
FUGA PARA O TEMPO PRESENTE – O LEVE PODER DA LUA APENAS QUEIMA OS OLHOS da NUISIS ZOBOP (08/05/25). Joana von Mayer Trindade e Hugo Calhim Cristóvão, xunto a Sara Miguelote en escena, ofrécennos o sacrificio poético que implica a fraxilidade do tempo presente, a resistencia e a persistencia na repetición que ritualiza e estrutura coreografías e vidas. Como un poema continuo que impugna o efémero fincándose paradoxalmente no presente, a presenza de Sara transcende a danza para un lugar que nos exixe estar con ela, nesa intensidade abisal. No caer e levantarse, no desafiar as liñas volvendo ao círculo. Un ballet actual e atemporal de extenuación e resistencia, fortaleza e fraxilidade, nostalxia e utopía.
WORN OUT de CHUMPAN YAMOO (08/05/25). No Salón Teatro asistimos, encantados polo bailarín e coreógrafo de Corea do Sur, Baesub Keum, a unha especie de poema sobre a fraxilidade humana e do planeta. Baesub móvese cunha flor de bolsas de plástico que, agora son un accesorio co que parece converterse nun personaxe do futuro, agora unha marioneta autónoma, con xeitos de ameba ou de animal “postnuclear”, como aqueles que deseñaran Isaac Díaz Pardo e Seoane no Laboratorio de Formas de Galicia de Sargadelos. Pero aquí todo fai pé, como nos dixo na conversa postespectáculo, nas imaxes das rúas baleiras durante a pandemia, só habitadas por bolsas de plástico que revoaban como fantasmas. WORN OUT, que significa desgaste, é como un poema visual e dancístico que, para min, ten unha dimensión política moi sutil relacionada coa ecoloxía.
BLACK THROUGH RED de REINALDO RIBEIRO (09/05/25). Participamos nun ritual sobre bases da tradición afrobrasileira do Candomblé, que venera os “orixás”, entre outras que se nos escapan. Lavamos as mans, nun xesto de purificación. Descendemos as escadas cara ao Bosque de Galicia, entre carballos, castiñeiros, bidueiras… Está a piques de chover, pero, antes do paseo, Reinaldo e Martha Hincapié fan un ritual para cortar as nubes e que a choiva aguante un pouco. E algo aguantou. Camiñamos xuntos, observamos a paisaxe intentando conectar con ela e respirar profundamente. Facemos un xiro do norte cara ao sur, intentando pensar nos nosos arquivos persoais relacionados con esas dúas zonas, co que as une e as separa. Collemos unha ofrenda do camiño, entregámola nunha encrucillada para que alí fique algo que queremos deixar, mentres chamamos por algo que queremos atraer. Asubiamos cos paxaros. Escoitamos un texto sobre o amor, confrontado á loita. Recibimos unha postal nun sobre vermello. Imos continuar a recibir, durante o ano, unha postal mensual en sobre vermello. Isto non é un espectáculo, pero emprega o ritual, que está na base da danza e do teatro, para que conectemos entre nós e co entorno. Non é pouco!
BAUNSBAK de ELVI BALBOA (09/05/25). A coreografía é como unha maga, muda o ámbito, o espazo, o tempo, a emoción. Marina Capel, Berta Pascual, Joel Pradas e Joan Aguilà, xeran combinacións imaxéticas fantásticas, ultraterrenas. As “jumping boots” e os monos, axustados ao corpo como luvas, danlles unha aparencia de astronautas sensuais. As curvas do corpo e a súa fisionomía ondulan enriba daquelas botas estrañas, nun equilibrio sempre comprometido. Isto fai que a fisicalidade case resulte circense e dunha espectacularidade inevitable. Ademais, a produción en directo do performr e Dj de Muxía: Mourae, súmalles impulso, envolvéndonos nunha órbita sonora electrónica estratosférica. O público parece marabillado e con ganas de despegar!
I’M NOT A HERO de FLUCTUS (09/05/25). As galerías subterráneas do Gaiás son óptimas para entrar nese universo das relacións turbias que se poden dar entre as persoas, cando se impoñen as necesidades básicas. Un universo moi semellante ao das pezas máis violentas de Bernard-Marie Koltès sobre os tratos entre homes. Todo iso co público en círculo e cos pés metidos na auga, porque aquí, aínda que sexa de xeito sublimado, trátase de mollarse e de que a acción nos salpique. A fisicalidade teatral desta proposta tamén nos pode lembrar as pezas máis intensas de Wim Vandekeybus, nese contacto no que un corpo pisa ao outro. A intensidade vén dada pola acción co bidón de gasolina e a mangueira da gasolineira, a ciscar auga, nas mans vertixinosas de Faustino Blanchut e Kevin Blaser. Imposible ficarmos indiferentes! Imposible que non nos afecte! O relato non se nos conta redundando na súa violencia, nin suspense, senón de xeito doce e delicado, contrastando cos movementos súbitos, acrobáticos, como lategazos. Unha experiencia perturbadora e impresionante.
LA MARÍA, O LA ESPELUZNANTE SEDUCCIÓN DE UNA CANCIÓN DE AMOR de RAISSA AVILÉS(09/05/25). Parece un show musical, pero é moito máis ca iso, porque Raissa fai unha performance na que a modulación da súa aparencia, co sombreiro mexicano de cantar “rancheras” e as súas ombreiras galácticas de espellos de bola de discoteca, xunto ao resto de vestiario e complementos, dannos unha imaxe moi “bizarra”, de heroína vingadora dos amores tóxicos. Eses que promociona o romanticismo de postal de moitas cancións que constitúen o noso imaxinario emocional. Raissa ten unha voz incrible e unha presenza que chama moito a atención. Facemos karaoke con “Love Is in the Air”, tombados e reclinados polo chan. Escoitamos, con alucine, a súa definición biolóxica e química sobre o pranto, mentres nos canta a canción máis triste do mundo, que, como non, é de desamor. A heroína da fraxilidade, a que se resarce dos vinte anos perdidos da súa vida, entregados, seguramente, a unha relación amorosa que non o foi tal. En todo caso, o espectáculo xa é en si un acto de amor que nos inclúe.
SO DE COP de ARNAU OBIOLS (10/05/25). Entramos no espazo máxico dunha instalación sonora, feita con materiais naturais: ósos, pedras, canas, cordas, ramas, cortiza, un niño de paxaro, auga… e algún instrumento musical tradicional: pandeiro, frauta de pastor… A iso súmase a voz e os asubíos que imitan paxaros do Pirineo catalán, de onde Arnau é oriúndo. Rodeamos a instalación a tres bandas. O tempo vaise enchendo dunha combinación de sons moi evocativos, que afinan a nosa sensibilidade na onda da fraxilidade do planeta. Arnau desaparece, non hai ego. Só hai alguén que se ofrece como canle. Saímos reconstituídos, “reseteados” e incluso felices!
I’M NOT AN INFLUENCER (SCHWARZENEGGER EXTERMINÓ MI FUTURO) de REINALDO RIBEIRO(10/05/25). A presenza do brasileiro Reinaldo Ribeiro neste espectáculo é “queer” non só pola aparencia e porque a súa singularidade vai máis alá de calquera clixé (de xénero, de orientación sexual, de estética). Séntese o poderío de xenética ancestral afrobrasileira, non só polos ritmos musicais e corporais, senón porque a maxia teatral, en Reinaldo, adquire unha intensidade especial que, quizais, lle vén da raíz e que, quizais, lle vén de pertencer a un colectivo, en certos aspectos, marxinalizado (a negritude, o migrante).
No relato, aparentemente casual, sobre os tres días de traballo no Gaiás, do encontro cun garda de seguridade que o olla e se aproxima, poñendo a escusa de que lle lembra a un coñecido, para saber quen é e de onde vén, ou a conversa dunha parella na mesa do lado do restaurante, sérvenlle para establecer un paralelismo coa fábula de The Terminator, entre o personaxe exterminador de Schwarzenegger e Sarah Connor, nunha volta ao pasado para exterminar o futuro. E aí xorde a alegoría do control e da desconfianza que, nas relacións, extermina calquera futuro. A volta ao pasado faise moi presente na performance cos tixolos, ese material de construción que serve para facer paredes, pero non para facer piares sólidos. Os tixolos que nos remiten ás “favelas” e ao pobre. A música e o espazo sonoro xerado, entre outros elementos, pola acción cos tixolos, as “rastas” de “cinta aislante” na cabeza (toda unha metáfora), e o baile, xeran unha especie de instalación ou paisaxe na que se encontran, como nun ritual, as forzas (algunhas sobrenaturais) e as debilidades.
EXPOSURE de DANZA CONTEMPORÁNEA DE CUBA & URBAN ARTS ENSEMBLE RUHR (Alemaña). Coreografía de Julio César Iglesias Ungo (Cuba), Hans van den Broeck (Bélxica). Composición musica en vivo de Ben Frost (Australia). (10/05/25). Descarga de movemento e asombro dun elenco literalmente prodixioso. Danza-teatro que herda estéticas dos oitenta, patente nas expresións das máscaras faciais, nas escenas de guerra e desafío, ou na dialéctica entre a humanidade na herba e o avatar dixital. Adrenalina e endorfinas a cachón a través da música e da coreografía. Competencias corporais, tanto polo corpo de baile da escola cubana como polo da danza urbana europea, fóra de serie, rozando o imposible. Público euforizado, enchendo a Sala 1 do Museo Centro Gaiás até a bandeira. A conversa, no encontro do día antes co Comando Dramatúrxico, sobre o proceso de creación, foi tamén fascinante, porque se trata do relato dunha aventura humana e artística excepcional, na encrucillada das raíces, das identidades e do internacional.
ROLAND MON AMOUR de FUNBOA ESCÉNICA/CRIS BALBOA (10/05/25). Despois de estar un mes en cartel na Sala Princesa do Teatro María Guerrero de Madrid, por fin se estrea en Galiza esta peza singular desta “artista galega” singular. Vén co aval da coprodución do Centro Dramático Nacional do Estado e do Centro Dramático Galego e vén co asesoramento e a influencia, para min evidente, do xenial Alberto Cortés. Substánciase esta na tendencia á estilización recitativa e cantada do texto, ademais do tratamento íntimo dos temas que, en Balboa, ademais do amor/desamor, inclúe o conflito da diglosia e o trauma lingüístico, o enfado pola falta de conciencia ecolóxica na poboación xeral (o gasto de auga, de enerxías, os plásticos), e o contexto adverso para a creación contemporánea máis heterodoxa e inclasificable.
Cris Balboa ofrécenos un espectáculo de humor, no que a “autoficción” acaba por ter o gancho do espectacular, co punto bizarro e até queer. Está a fraxilidade. Está a exiliada na súa terra. Está o conflito identitario/cultural/lingüístico. Está a artista precarizada. Están as súas teimas co seu órgano “Roland”, lanzando música ao seu xeito. Está bailar os seus asuntos, coa graza de quen consegue facer deles reflexo de cuestións importantes a nivel social e político. Hai provocación. Hai denuncia. Pero, sobre todo, hai diversión e desfrute. Eu botei de menos máis accións teatrais (na onda da performance, como en Oiseau rebelle ou en Sigue buscando. Cando o fracaso triunfe teremos éxito, algúns dos espectáculos anteriores que eu adorei). Este ROLAND MON AMOUR é máis un “show musical” cun punto cabareteiro. E aquí, encántame como Cristina conxuga autenticidade e estilización, e como é capaz de abordar asuntos complexos e moi importantes dun xeito aparentemente simple e de andar por casa, sen perder a dimensión espectacular.
RUIDO de ÇA MARCHE (11/05/25). Un luxo ter unha instalación sonora e de obxectos moi diversos, de factura reciclada, para entrarmos nela a xogar a facer as bandas sonoras de fragmentos de filmes, reportaxes e noticias audiovisuais moi diversas. Desde entrevistas a Trump ou Obama, até as liturxias do novo Papa de Roma, pasando por películas de “zombies”, concursos da tele, debuxos animados, retransmisións deportivas, etc. Por alí andamos, fedellando naqueles dispositivos e xogando a poñerlle sons ás imaxes. Kireniamarcouse incluso diálogos divertidísimos e afiados dobrando aos políticos, Julia Laport e as colegas do Colectivo d’Elas activaron sons de cabalos, motores e outros efectos… Por alí chegaron familias con crianzas que remexeron e fixeron tamén parte do dispositivo. Para facer sons había que entrar ao xogo e, sonorizando, tamén xurdía o movemento, a coreografía. Había o exercicio da escoita grupal e, no meu caso, incluso, a ansiedade por encontrar o trebello adecuado para producir os sons que imaxinaba.
FAMILIA NIJINSKA de VACABURRA (11/05/25). Andrea Quintana e Gena Baamonde estiveron na primeira experiencia de residencias ou de “incubadora artística” do festival, arrincando este proxecto que contribúe á visibilizar ás mulleres, nunha relectura da historia da danza. Neste caso con Ninjinska, autora de coreografías para os famosos Ballets Rusos de Diaguilev. Pioneira en hibridar movementos deportivos e bailes tradicionais coa linguaxe do ballet clásico. Rompedora do concepto dos ballets románticos, dando á muller un peso literal moito maior, etc.
VACAburra abriu a parte vulnerable do proceso, con moitos materiais documentais en cru, e tamén con achados espectaculares riquísimos.
A arte de Andrea para deseñar e debuxar, que xa amosou noutros traballos; a capacidade de trasladar información de maneira simpática, ao xeito de conferencia performativa, como tamén xa lles vimos en Metodoloxías carroñeras para corpos invertidos; súmase a momentos de danza, evocando unha das coreografías de Nijinska, ou ao número no que Andrea hibrida o Drag King coa evocación do fauno de Nijinski.
En conxunto unha delicia, que incluíu unha instalación con diversas postais, libros, deseños, obxectos, nos que participaron persoas con diversidade funcional. Hai en FAMILIA NIJINSKA tamén unha abertura e unha homenaxe celebratoria dos corpos non normativos e neuro-diverxentes. Os elfos, os trasnos, as Willis, os faunos… daqueles ballets, remiten aquí a todos os seres fóra da norma, seres máxicos, seres especiais.
SOLALA de AMALIA FERNÁNDEZ (11/05/25). Unha triloxía ou un tríptico que chega directamente ao noso corazón, formado por FAMILIA, BAILAR EL PROBLEMA e CAJA DE CUADRITOS.
Por un lado, en FAMILIA está a análise e a historia das fotos do “carné de familia numerosa” da propia Amalia, que nos fai sentir como un núcleo familiar calquera pode ser a metonimia do mundo e de todas nós. Está o lado “vintage” daquelas familias numerosas de clase traballadora dos anos setenta, oitenta. A melancolía daquelas familias que requirían estratexias humanas que suplisen todas as necesidades sobrevidas. A ledicia e o humor asociados á mellor vontade de quen sae adiante nun contexto complexo.
Por outro lado, BAILAR O PROBLEMA parte dunha crise artística e persoal de Amalia cando, logo dun fracaso cunha das súas obras, decide retirarse da exposición pública e comeza a dedicarse a facer aquilo que sempre quixera e nunca tivera tempo: bailar salsa. De aí ao periplo por Cuba e ao trauma da emigración forzosa, de quen ten que saír do seu país para poder prosperar. A Cuba que se disgrega polo mundo adiante. A melancolía do paraíso da infancia e mocidade, nun país de natureza, climatoloxía e cultura extraordinarias. A separación da terra nai. Amalia consegue espertar a empatía e mostrar como no fondo dos ritmos caribeños e afrocubanos latexa a “lostopía”.
Finalmente, CAJA DE CUADRITOS lévanos ao limbo, a un nivel máis abstracto e conceptual, agarrado a eses labores manuais (recuperar as mans), que nos liberan de comernos a cabeza. No caso de Amalia: facer gancho. Unha actividade que se converte nunha especie de bote salvavidas.
Se quen fai as guerras vise SOLALA, acababan as guerras, porque Amalia toca no miolo do humano.
O INTANXIBLE E O NON MUNDO de MERCEDES PEÓN (Canle de Youtube da @cidadedacultura #escenasdocambio) O vídeo-arte-manifesto de Mercedes é unha fermosísima maneira de celebrar e reivindicar as bases pre-cristiás, panteístas, solidarias, ecolóxicas e culturais que garanten o ser galego, alén de clixés folclóricos e de normativas de xénero ou sexo-afectivas. Actívase a melancolía das foliadas nos torreiros, da sororidade das cantareiras e pandereteiras, nunha sociedade que escoitaba a terra e o mar e convivía en harmonía con todos os seres, xa fosen minerais, vexetais ou animais. Actívase a utopía da conexión alén dos egos e da individualización que trae o sistema de produción/consumo capitalista. Actívase a celebración da diferenza que nos identifica e garante a riqueza da diversidade: a lingua, a cultura, as coplas, os ritmos… Todo isto e máis, nunha peza de vídeo-arte que conxuga a música hipnótica de Mercedes Peón, con imaxes futuristas e outras das recollas de bailes, coplas e músicas, que ela mesma realizou nos oitenta, xunto a imaxes que dan conta da beleza extraordinaria da paisaxe galega.
O Comando Dramatúrxico propuxo, en complicidade coa artista, un paseo desde o centro urbano compostelán até o lavadoiro das brañas do Sar, para compartir a experiencia de vermos esta peza. Aquí o menda confundiuse e foi cun grupiño á beira do regato que está no parque da Música, na zona de Vistalegre. Outro grupiño, que saíu despois, con Mercedes, Kirenia, Cris, Celina, Alberte… foron ao lugar certo. Iso si, todas desfrutamos e respiramos fondo con O INTANXIBLE E O NON MUNDO. Inusual e belo peche para esta 11ª edición de Escenas do Cambio!
Nas redes sociais do Comando Dramatúrxico, no seu blog, e noutros medios e publicacións de persoas e institucións involucradas, aínda se poden pulsar outros latexos respecto ao acontecido entre o 8 e o 11 de maio en Escenas do Cambio. A transversalidade e o plan de acción do Comando Dramatúrxico dálle unha identidade singular a este festival, constituíndo tamén o selo da dirección artística de Kirenia.
