Vén de celebrarse a 38ª edición de Dansa València, entre o 5 e o 13 de abril de 2025, con dirección artística de María José Mora. Por alí estivemos unha delegación galega considerable: Kirenia Martínez (coreógrafa, bailarina e directora do festival Escenas do Cambio), Pilar Portela (directora do Centro Coreográfico Galego), Lilian Portela (Amarelo Distribucións), Jorge Linheira (xestor cultural e responsable de mediación cultural do Auditorio de Galicia), Xosé Paulo Rodríguez (director do Teatro Rosalía de Castro e membro de La Red). Ademais, tiñamos a estrea da versión de rúa de Transeúnte de Daniel Rodríguez, ao comezo do festival, e Trïa de do Colectivo Glovo (Esther Latorre e Hugo Pereira), no último día, que colleitaron éxitos rotundos.
Cun orzamento que andou arredor duns 520.000 euros, Dansa València é un dos referentes da danza na Península, erixíndose nunha plataforma de difusión e internacionalización. Nesta edición asistiron 80 programadoras/es estatais e 62 internacionais, cunha relevante presenza de Portugal, a quen se lle dedicaron algunhas sesións de exposición e intercambio de experiencias.
Cun formato híbrido entre festival e feira, con espectáculos e diversas actividades, os días fortes, de maior concentración, foron entre o 9 e o 13 de abril. Nesas datas puiden asistir a unha vintena de propostas, polas que vou intentar facer un percorrido sintético. Para isto vou agrupar os espectáculos nuns hipotéticos eixes de programación.
Por un lado, non sei se influído polo lema deste ano: “Somni insinuat” (Soño insinuado), estaban os efectos psicotrópicos dalgúns espectáculos, que me mergullaron nun estado de graza entre a vixilia e o sono, medio alucinado. Nesta liña atreveríame a colocar o inaugural: Vortex de Humanhood; Seguindo a liña cronolóxica, tamén estaría …Todas estas cousas dentro das cousas que chamamos cousas ocultas en… de Jesús Rubio Gamo; e Remachine de Jefta van Dinther.
Vortex de Humanhood (Teatre Principal de València, 25/04/09) foi como unha especie de melopea visual e sonora onde os corpos dos bailaríns desaparecían ou se desmaterializaban polos efectos ópticos producidos pola coreografía, dunha fluidez ultraterrena, co fantástico deseño da luz e do fume ou néboa que inundaba o escenario. Neste sentido, creo que é unha proposta onde a aparencia humana se transfigura nunha masa de movemento etéreo con acentos telúricos ou, se cadra, cunha vocación onírica pola beleza cósmica. Había momentos nos que non sabía se estaba vendo unha actuación de danza ou se tiña alucinacións nunha especie de soño insinuado!
…Todas estas cosas dentro de las cosas que llamamos cosas ocultas en… de Jesús Rubio Gamo (La Mutant, 25/10/04). Vestidos con roupa deportiva ou chándal, un grupo de bailaríns/bailarinas e un creador musical desenvolven movementos en relacións fluídas que parecen xurdir de forma espontánea, coma se non existise unha coreografía previa. Esta sensación vese acentuada pola calidade atmosférica acadada pola acumulación de son e movemento, de carácter fluído, continuo e sostido. Deste xeito van xurdindo atmosferas cinéticas de enerxía centrípeta altamente absorbentes, mudando noutras distintas, iluminadas polas anteriores. Isto produce unha especie de viaxe por unha paisaxe de movemento que mantén a tensión entre a singularidade e personalidade de cada bailarín/a e a súa fusión. Esta é outra proposta inmersiva, que parece mergullarnos nun soño onde o movemento nos leva pola súa abstracción sen perder a calidez da interacción humana.
Remachine de Jefta van Dinther (Teatre Principal, 25/04/11). O escenario é un disco grande sobre o que xiran as cancións cantadas polo elenco e sobre o que se moven os corpos, dentro do movemento circular do disco que os sostén. Metáfora dos humanos que deambulan pola esfera terrestre? Sexa como for, as luces, a coreografía, a música e o canto conxúranse en ciclos de repetición que nos desprenden cara a unha especie de estado hipnótico que nos conecta coa utopía e o soño da eternidade, coa duración temporal abolida polo efecto omnímodo da repetición. Creo que experimentei momentos de alucinación e estados de alerta e somnolencia. Volvín gozar, como noutras pezas de Jefta van Dinther que puiden ver no GUIdance de Guimarães (Portugal) e no Teatro Municipal do Porto, desta tradución de xestos aparentemente prácticos e laborais á insólita xeración da coreografía da danza.
Por outra banda, estaría o foco no amor, as súas feridas, ausencias, celebracións e sensualidades, desde unha perspectiva non hexemónica (a que eu defino como heteropatriarcal), para achegarse á maneira homosexual de ver e sentir. Eu chamaríalle a este eixo de programación “o cervo ferido do amor gai” ou algo así. E por que lle daría este título? Porque hai dous espectáculos moi significativos, dende as marxes e dende a reivindicación queer, que empregan a imaxe do cervo nos seus textos. Refírome a Analphabet de Alberto Cortés; e a Tu hermosura de Migue López. Nesta mesma liña deberíamos situar Danzas románticas de Montdedutor – Guillem Mont de Palol/Jorge Dutor; e o prodixioso Manuel Liñán e o seu éxito Muerta de amor.
Analphabet de Alberto Cortés (Teatre Rialto, 25/04/11). Dende One Night at the Golden Bar, que puiden ver no festival Escenas do Cambio da Cidade da Cultura de Galicia en 2023, Alberto continúa coa súa poética marica da vulnerabilidade e da intimidade transcendidas. Cortés ofrécese á mirada dun xeito inédito, cunha transparencia abraiante. Así, atravesado polas nosas olladas e xuízos, acaba por levarnos á complicidade do entendemento. Ao longo desta exposición prodúcese o artificio sublimador da pose afectada e a dicción musicalizada, nun espazo liminar, entre o conto e o canto. Pero, sobre todo, hai un humor xenuíno en quen se ofrece como obxecto e ao mesmo tempo se ramifica e se separa de si mesmo, permitíndose esoutra graza que fai divertido o conxuro. Aquí, o “anal” é o visceral e o íntimo, que se articula nun alfabeto entre o anxelical e o patético. Así constrúe a historia de amor (romántico) co seu Lehendakari e o maltrato e a ferida que acompañan moitas relacións, incluso a relación cun mesmo. “Ao principio, todo é graza. Non hai amante que agarde un final”, dinos. E aparece a seriedade e despois o alivio, porque como el mesmo sinala, as cousas non se deben tomar ao pé da letra.
Tu hermosura de Migue López (Carme Teatre, 13/04/25). Aparece un home con saia de volantes e encaixe, peito descuberto, evocando a unha muller ou a unha virxe, quizais Dona Rosita a solteira de Lorca. Tocan as campás. Campás de voda? Campás de festa? “O maricón é unha campá […] O maricón é humana coma ti e coma ti” dinos, e tamén nos canta. Co peito masculino espido pinta, coas palabras, un cadro do amor, do obxecto de amor que fuxiu. E cántanos os versos do “Cántico Espiritual” de San Juan de la Cruz: “A dónde te escondiste amado y me dejaste con gemido. […] Como el ciervo huiste habiéndome herido.” O corazón roubado, namorado, e a ausencia do obxecto amado, nun drama que entrelaza a narración e o canto con traxes que xeran fermosas imaxes, case como un ritual de desencanto, case como unha misa polo amor, como un tótem ou unha figura expiatoria da dor e do pracer.
Danzas románticas de Montdedutor – Guillem Mont de Palol/Jorge Dutor (Espai Inestable, 25/04/11). Divertímonos e encantounos formar parte da festa-ritual, dirixida por Guillem, na que, de xeito lúdico, invocamos e recreamos as heroínas dos ballets románticos: Coppelia, Swanilda, La Sylphide, Les Willis, Mirtha (a raíña dos Willis), Giselle, Raymonda, Scheherazade. Todas elas presas pola superestrutura do amor romántico, polo que morren, se ofrecen en sacrificio, etc. Ata chegar ao baile actual de “Sin ti no soy nada” de Amaral. Unha viaxe pola selva artificial do amor romántico na que estamos inmersos. O espectáculo Danzas románticas é unha experiencia participativa, moi lúdica e queer, baseada no imaxinario do ballet e toda a mitoloxía que permanece latente. Hai unha parodia con moito humor e uns momentos onde a risa e a provocación se cruzan e nos sorprenden.
Muerta de amor de Manuel Liñán (Teatre Principal, 25/12/04). É a primeira vez que vexo unha obra de Liñán, e quedei fascinado, non só polo poder do flamenco e da danza española, senón tamén pola interpretación vocal e o canto, e por como todo ese xogo de voces articuladas e inarticuladas, o alento, o murmurio, o quejíose entrelazan co baile. Creo que é a primeira vez que vexo un espectáculo de gran envergadura enraizado no flamenco no que aparece o homoerotismo e as relacións amorosas homosexuais son o núcleo dramático e, ademais, son tratados con elegancia, poesía, sutileza, sen torturas nin morbosidades, sen recrearse nin tentar provocar ou “épater les bourgeois”. Momentos enormes de danza e canto, e momentos magnéticos de teatralidade e sensualidade homoerótica, abolindo a hexemonía da perspectiva heteropatriarcal. Un canto á vida e ao amor por riba de todo. Un elenco de homes e unha muller poderosa e grande, cunha presenza expansiva.
Outro dos posibles eixos de programación podería estar constituído polas propostas que rompen os moldes respecto do que podemos considerar danza e que se achegan ao teatro posdramático e á performance. Chamaríalles, con todo cariño e admiración: “cans verdes” ou “os raros”. Aquí colocaría, se se me permite ser tan ousado, La operación de Norberto Llopis; e Calidoscópica de Sònia Gómez.
La operación de Norberto Llopis (Espai Inestable, 25/04/12). Entre performance e instalación, Norberto ofrécenos un espectáculo cómico-filosófico-metadiscursivo sobre o teatro, a danza e a vida. Para conseguilo xoga coa linguaxe, dende as accións caligráficas ata o baile con palabras e frases que, pronunciadas e repetidas, acaban mudando noutras que nos sorprenden. Para min a referencia aos portugueses Sofia Dias & Vítor Roriz é inevitable neste sentido, no tocante á danza que constrúe e deconstrúe palabras. Pero aquí, o propio aspecto “non normativo” de Norberto, próximo ao queer, tamén conta na súa forma de operar. Ao que se suma a diversión, case bromas, tipo “oro señoro”, e polas frases que, case por azar, acaban por desvelar e facernos pensar en constestación ao mundo no que vivimos e ao modus operandi que nos caracteriza. Polo tanto, hai unha faceta crítica considerable implicada. Todo iso está aderezado con movementos cómodos en disxunción co que nos conta, nunha dinámica entre o absurdo e a homenaxe a Gertrude Stein. Quedei abraiado e encantoume. Pareceume súper divertido e único, pola súa espectacular presenza e humor.
Calidoscópica de Sònia Gómez (Teatre Rialto, 13/04/25). Desde Las Vicente matan a los hombres, no que Sònia actuaba coa súa nai, tentei ver toda a súa obra, porque sempre atopei propostas ilusionantes que dan lugar a aspectos marxinais, pouco considerados pola chamada “alta cultura”. Aquí, en Calidoscópica volvo atoparme cunha Sònia Gómez que traballa dende o estómago, desde a necesidade, sen pretensións, fóra das tendencias. Volvo a atoparme cunha obra enraizada na realidade e na verdade escénica, chea de humor e tenrura. Ela dinos, ao principio, que é un “quita medos”, un espazo de confianza para xogar á ficción do que faríamos para sobrevivir nunha situación catastrófica. Ela e Encarni Espallargas, que ten problemas de visión física, pero non astral e humana, son dous seres especiais que tocan e cantan, que conversan e contan cousas anecdóticas das que podemos sacar, se queremos, moitas conclusións. As súas preocupacións e os seus xogos traen o aparentemente pequeno e sen importancia para revelar o vital. Todo é tan verdadeiro e emotivo, e ao mesmo tempo, cómico, que literalmente nos deixa sen palabras. Calidoscópica é un can verde adorable e fantasticamente humanizador.
Outro dos posibles eixos sería o relacionado coas raíces, as tradicións e o ritual, aínda que este impulso, ligado ao conxuro, percorre tamén o eixo do amor, das feridas, das ausencias e das celebracións, antes citado como “o cervo ferido do amor gai”. De xeito semellante, pero tamén moi diferente, por aí gravitarían: Transeúnte de Daniel Rodríguez; Las alegrías de María del Mar Suárez, la Chachi; No de La Venidera; La quijá de Paloma Muñoz/Cél·lula#5 Mercat de les Flors; e Trïade do Colectivo Glovo.
Transeúnte de Daniel Rodríguez (Plaça del Mercat, 25/04/09). Chego a Dansa València e atopo, na Plaça del Mercat, unha multitude de xente reunida arredor duns bailaríns. Escoito a un home do público gritar: “Forza Celta!”. Aida Tarrío, do grupo Tanxugueiras, realiza unha performance vocal chea de telurismo con cancións da tradición galega, como a famosa “Rianxeira”, Artur Puga deambula en roda, como un transeúnte eterno, e toca unha percusión emocionante, con instrumentos de cociña, pandeiro e castañolas, Aida emprega unha pandeireta e mesmo un sacho. A peza de Daniel Rodríguez, que estrea a súa versión de rúa en Dansa València, axita emocións co seu dinamismo indómito e nostálxico, tamén porque se senten as raíces profundas dunha árbore máis antiga do que recordamos, que transmite unha enerxía vigorizadora e moi singular.
Las alegrías de María del Mar Suárez, la Chachi (Teatre Rialto, 9/04/25) é unha peza contemporánea que traspasa os límites do atrevemento flamenco. Lola Dolores e La Chahi son xenio e figura, o seu flamenco é teatral, non só polas súas magnéticas presenzas, senón tamén polo diálogo de miradas e enerxías que intercambian co público. O “Tirititran tran-tran” é mudo nun primeiro momento, pero séntese a súa ledicia, que estourará ao final, contida con cortes e silencios cheos de complicidade e humor. Despois está o momento máxico no que Lola lle muda vestiario a La Chachi, que sae como unha boneca preciosa cun zapateao que nos envolve e nos deixa coa boca aberta, antes da merenda escénica, coma se fose un pícnic. E comemos tortilla e rimos e pasámolo ben!
No de La Venidera (Estrea da versión curta no Almudín, 25/04/11). En xeral, todas as bailarinas e bailaríns que forman parte dos elencos dos espectáculos programados por Dansa València son moi bos, pero Irene Tena e Albert Hernández parecéronme dous prodixios. Quizais se debeu ao uso delicado do flamenco e da danza española, e ao manexo virtuoso dos silencios, pausas e transicións, dentro dunha musicalidade que harmoniza o movemento e a creación sonora, xerando escenas dunha calidade dramática e mesmo, atreveríame a dicir, Lorquiana. A dramaturxia, que se centra nos zapatos de tacón, no zapateado, nas dúas cadeiras antigas e na relación que se desenvolve entrambos, é extremadamente estimulante e atractiva. As manipulacións dos corpos, ela o del e el o dela, dan lugar a momentos máxicos nos que a contención e a paixón se combinan a partes iguais.
La quijá de Paloma Muñoz/Cél·lula#5 Mercat de les Flors (Teatre El Musical, TEM, 25/04/10). Nesta peza pódese apreciar e sentir como o colectivo é un poder de creación e rexeneración, mesmo partindo dunha paisaxe devastada. Comeza nas sombras, cunha atmosfera de escuridade. Pouco a pouco, varias figuras, con traxes diferentes e imaxinativos, entre o real e o fantástico, establecen relacións que iluminan escenas sorprendentes, tanto en movemento como nas imaxes que xeran. A dimensión visual é moi relevante e deriva destas relacións e das distribucións que orixinan. Hai efectos sorpresa, como a caída desde arriba dunha especie de terra que transforma a escena. A partir de aquí xerminará un mundo impetuoso, estraño e ao mesmo tempo sensual e desafiante. O xogo de contrastes e a danza inventiva levoume dun soño adormecido á fascinación.
Trïade do Colectivo Glovo (Plaça dels Furs, 14/13/25). Alédame moito que esta compañía de danza da miña cidade natal, Lugo, formada polo portugués Hugo Pereira e a galega Esther Latorre, nos ofrecese estoutro conxuro para as mulleres ancestrais, xerando fascinación e poesía en movemento. A isto súmase a percepción de que ese movemento non fica en estilizacións efectistas, senón que conecta con evocacións enraizadas nunha paisaxe e cultura concretas. Onde hai raíces hai árbore. Onde hai memoria hai futuro. Esther Latorre, Sybila Gutiérrez e Paula Serrano aparecen coa cara e as mans cubertas de tisne. Os traxes evocan os das labregas. A coreografía emprega círculos, brazos levantados, inclinación cara adiante para sachar a terra, e movementos que parecen inspirados no traballo… A música de Baiuca e Mercedes Peón achéganos tamén eses sons da tradición galega e, no medio, a voz de Mercedes con outro conxuro ás mulleres que nos deron a vida. Así esta Trïade é ritual, homenaxe, reivindicación e celebración.
Despois estaría o eixo máis “peliculeiro”, o da danza cunha finalidade narrativa, a coreografía tras a que latexa unha historia e que tamén se xustifica polos temas que trata. Aquí caberían, máis ou menos: Cuentas corrientes de Jessica Castellón & Boris Orihuela; Todo este ruido de Qabalum; e Prometeo de Otradanza.
Cuentas corrientes de Jessica Castellón & Boris Orihuela (La Nau, 25/10/04). Unha curiosa peza na que a danza xera suspense a través da vontade explícita de contarnos unha pequena historia sobre a presión deshumanizadora e a competitividade do mundo laboral e empresarial. Jessica e Boris, vestidos con traxe, tirantes e gravata, utilizan movementos lineais, simbólicos das matemáticas empresariais, marcados por pasos acrobáticos vistosos e momentos de cámara lenta. En ocasións, a imaxe, entre a mesa do ordenador, metonimia dunha oficina, e as caixas de cartón, metonimia da loxística e do almacén, parece cinematográfica. Hai algo, todo o tempo, inquietante sobre esa relación e as expectativas que promove.
Todo este ruido de Qabalum (La Nau, 25/10/04). Pareceume unha peza ideal para os máis novos e adolescentes, porque Diego Pazó e Lucía Burguete parecen traballar dende o imaxinario dos videoxogos e a ciencia ficción, facendo un trío cun dron. Na primeira parte, con eles vestidos case como astronautas de gris, a máquina voadora parece tirar dos fíos e dirixir ou condicionar os seus movementos dende o aire. Na segunda parte, vestidos de granate, poderíase dicir que xa existe unha maior integración ou complementariedade. Os movementos da primeira parte teñen algo de monicreque ou autómata, mentres que na segunda, a fluidez humanízaos, marcados por xestos icónicos que parecen representar accións relacionadas coa formación do mundo. Ademais de todas esas imaxes e do trío co robot voador, creo que o propio aspecto de Diego e Lucía conecta coa xente máis nova. Iso, por suposto, non quita que tamén nos guste independentemente da idade, como foi o meu caso.
Prometeo de Otradanza. Coprodución de Les Arts e Dansa València. Dirección e coreografía de Asun Noales (Palau de les Arts, 25/10/04). Como un ballet, Otradanza representa, botando man de linguaxe contemporánea, o mito de Prometeo, que rouba a luz aos deuses para entregala aos seres humanos. Para conseguilo, recorre a un elenco de bailaríns con fisionomías e aparencias que se axustan a aqueles personaxes míticos que forman parte do noso imaxinario colectivo, procedentes das esculturas gregas e posteriormente de obras plásticas e escultóricas que ilustran estes capítulos mitolóxicos. A danza crea escenas teatrais que recrean o mito, cunha escenografía que evoca tamén o friso do Partenón e un espazo de fantasía mítica. A proposta, malia a linguaxe da danza contemporánea, recorre ao recoñecible e, neste sentido, mesmo pode ter un aura vella e conservadora, sen sorpresas nin perturbacións que nos saquen do noso lugar. Todo isto fai que non pareza outra danza, senón a de sempre, fermosa e agradable, recreando historias que simplemente nos deleitan.
Máis aló ou máis acó destas miñas percepcións, agrupando o que vin e o que vivín, quedarían aínda os espectáculos nos que as relacións de proximidade e separación parecen marcar o ton, como: Lo que los árboles no cuentan de Kiko López & Héctor Plaza; e Strip de Paula Serrano.
Lo que los árboles no cuentan de Kiko López & Héctor Plaza (Plaça de l’Almoina, 25/11/04). Unha peza que esperta en nós a tenrura, provocada polos abrazos e o contacto entre os dous bailaríns. A dimensión acrobática do movemento non se leva ao exhibicionismo, senón á delicadeza dos encontros e da conexión mesmo a distancia. Poderíase dicir que Kiko e Héctor parecen dúas ramas da mesma árbore. Unha árbore que nos dá acubillo e boa onda.
Strip de Paula Serrano (Plaça de la Verge, 25/04/11). Chama a atención o vestiario do dúo formado por Paula e Isabel Álvarez, polo seu estampado xeométrico e o xogo de contraste e complementariedade entrambas. Os movementos son fluídos, amplos e ondulados. Cando se xuntan péganse e cando se separan fan un son, por mor do velcro dos traxes. Hai nese son unha metáfora sonora e visual do desapego e da separación que podería resultar moi rendible se se explorase máis coreograficamente. Na Plaça de la Verge fallou a amplificación, e isto fixo que se perdese a potencia da produción sonora deste xogo de contacto e separación.
E aínda tería un espazo para o inclasificable, que é case todo o anterior, porque as cousas máis importantes non as puiden contar aquí, pero están aí, na experiencia artística de asistir aos espectáculos.
Aínda así, ficou pendente a desbordante e imaxinativa proposta de Poliana Lima, titulada The Common Ground (La Mutant, 25/12/04). O terreo común, despois desta experiencia efusiva e intensa, é o corpo, a súa resistencia, a súa capacidade para liberar todos os seus encantos e chegar ao frenesí. Aquí temos un elenco diverso entrando no escenario como quen entra nun combate de boxeo ou nunha competición de danza, ante as ovacións dun mega-concerto que soa amplificado ou entre as risas dun espectáculo de humor. A liberdade deste elenco diverso suma e acumúlase nese dálo todo, cadaquén dende as súas propias tendencias e raíces, ao ritmo de samba, con moito funk, con melodías tradicionais… nun ambiente sonoro ás veces distorsionado, ao igual que os xestos e algunhas poses. Twerking, perreo, xenuflexións, berros… marcándose, a nivel enerxético e físico, un Jan Fabre, un Antonin Artaud, ou o desbordamento do carnaval brasileiro. Corpos posuídos pola danza, polo espectáculo, polo fantástico.
Algo así me aconteceu a min, posuído pola danza, coma se estivese baixo a influencia dalgo que me impedise pensar noutras cousas ou comportarme como faría habitualmente.
Agora, imos esperar para ver que nos trae Dansa València ao Galicia Escena Pro 2025. A relación, a través da Agadic/Xunta de Galicia e do seu Centro Coreográfico Galego, pode ser estratéxica para a danza e as artes do movemento do país.
